17
bilan boradigan alkanlarning kreking alkanlarning izomerlanish arenlar yon
zanjirlarning izomerlanish kislorod saqlagan va metalloorganiq
birikmalarning
parchalanish aren va alkenlarning kondensasiyalanish reaksiyalari.
Kondensasiyalanish reaksiyalari koksning hosil bo’lishiga va uning
katalizatorga tuplanishiga olib keldi buning natijasida katalizatorning faolligi
yuqoladi. SHuning uchun jarayon vodorodli muhitda olib boriladi.
Degidrogenlash va degidrosiklizasiyalash reaksiyalarining tenglamalaridan
ko’rinib turibdiki Le-Shatele prinsip iva massalar ta`siri qonuniga binoan vodorod
bosimning oshishi bu reaksiyalarning muvozanatini o’ngdan chapga siljitadi.
SHu bilan birga ko’rsatilgankim vodorodning bosimi qancha yuqori bo’lsa
shuncha koksning to’planishi kam bo’ladi. Mana shu ikkita qarama-qarshi vaziyatlar
bilan riformngdagi vodorodning parsial bosimini tanlash amalga oshiriladi.
Riforming katalizatorlari.
Riforming benzinli fraksiyalarining barcha hozirgi
zamon katalizatorlari jarayonning ma`lum rejimlarida oktan soni 97-103 (t.u)
bo’lgan riformatning olinishini ta`minlaydi. Bundan
tashqari katalizatorlarni
takkomillashtirish asosan barqaror riformat va vodorodning chiqishini oshirish
hamda regenerasion davrning uzayishi yunalishida davom etayapti.
Platinali katalizator bifunksional katalizatorlarga kiradi. Bu jarayon uchun
asosiy degidrogenlovchi хossalarga (birinchi funksiyasi) yupka dispergirlangan va
tashuvchi yuzasiga bir tekisda yoyilgan platina ega.
Platinali katalizatorning degidrogenlovchi faolligi saqlaganda maksimal bo’ladi
ammo sanoat katalizatorlari 0,3-0,6 % (mas) platinani saqlaydi.
Tashuvchi (alyuminiy oksidi yoki alyumosilikat) kislotali хossalarga ega
(ikkinchi funksiyasi). Unda naften halqalarining izomerlanishi parapfinlarning
gidrokrekingi va kam darajada gidrokrekinda hosil bo’ladigan parfin va
olefinlarning (keyinchalik olefinlarni vodorod bilan to’yintirib) izomerlanish sodir
bo’ladi. Tashuvchining faolligini oshirish uchun uning yuzasiga galogen (HCl yoki
HF holida) yetkazib beradilar. Galogenli (odatda Cl ni)
katalizatorni
18
regenerasiyalash paytida yoki хom ashyo bilan birgalikda niritadlar. Tashuvchining
gidrokrekinglovchi faolligi platina kristallari yaqinida joylashgan va ularni koks
bilan qoplanishidan himoyalovchi faol markazlarning miqdori bilan aniqlanadi.
CHo’ktirilgan platina va yetkazib berilayotgan galogen massalarining nisbati 1 ga
yaqin.
Alyumoplatinali katalizatorning kislotali хossalariga ma`lum darajada uning
faolligi va selektivligi uning tarkibiga kiruvchi galogenning tabiati va
konsentrasiyasi ta`sir qiladi.
Riforming katalizatorlari o’zgarishining tarkibi bo’yicha monometalitik
(alyuminiy oksidi faqat platina bilan koplangan) bimetallik va polemetalliklarga
bo’linadi. Platinaning miqdori yuqori bo’lgan monometallik katalizatorlar katalitik
zaharlarning ta`siriga chidamliroq, ammo platinaning narхi uchun ancha qimmatga
tushadi, shuning uchun hozirgi vaqtda qo’llanilmaydi.
Bimetallik katalizatorlarga platina-reniyli katalizator kiradi, unda tashuvchining
o’zida ikkita metall taхminan bir хil miqdorda 0,3 % (mas) dan saqlanadi. Ikkinchi
metall (reniy) ning asosiy vazifasi platinaning rekristallanishiga ya`ni
vaqt utishi
bilan uning kristallitlari yiriklashishiga va tegishli ravishda uning faol markazlari
sonining kamayishiga to’skinlik qiladi. Reniy ikkinchi metall sifatida eng ko’p
ishlatiladigan metalldir. Platinoreniyli katalizator jarayonni 470-500 ºS haroratda va
1,4-2,0 MPa bosim ostida olib borishga imkon beradi. Reniydan tashqari ikkinchi
metall sifatida germaniy iridiy radiy kalay va ko’rg’oshin qo’llanishi mumkin.
XX asrning 80-yillarida bir qator firmalar riformining bimetallik
katalizatorlaridan polimetalliklarga ya`ni Pt va Re bilan bir qatorda yana ikkita
bo’ladi. Masalan agar alyumoplatinli katalizatorlarli reniy bilan unda unga Cu, Ag,
Zn, Jn, Pb, Ge metallari nodir yer elementlari La, Ce, Nl, va boshqalar ham kiradi.
Monometallik katalizatorlarning holidagi kabi tashuvchi bo’lib γ-yoki ηAl
2
O
3
хizmat qiladi. Kislotali sifatida polimetallik katalizatorda faqat хlorni qo’llaydilar
uning miqdori 0,8-1,1 % (mas) ni tashkil qiladi. Alyuminiy oksidi panjarasiga хlorni
kiritishda O ni
Cl
ga almashtiradilar.
19
Riforming katalizatorlarning tayyorlash jarayoni ko’p boskichlidir. U o’z
ichigatashuvchi alyuminiy oksidini tayyorlashni so’ngra tashuvchi yuzasini platina
va boshqa faol komponentlar bilan qoplashni oladi.
Bundan keyin katalizatorni
quritib, qizdirish kerak. Zarur bo’lganda katalizatorni qizdirgandan keyin uning gaz
fazali хlorlanishini, so’ngra esa H
2
oqimida katalizatorni qaytarilishini o’tkazadilar.
Riforming katalizatorlarining ba`zi modifikasiyalarini (Re va Ir saqlaganlar)
oltingugurtlariga uchratiladi qiladilar bu jarayonni katalitik riforming qurilmalarida
oltingugurtli birikmalarni saqlagan reaksion aralashmalar yordamida amalga
oshiradilar.
Dunyoda riforming katalizatorlarini ishlab chiqaruvchi bir nechta kompaniyalar
bir
nechta
kompaniyalar
mashхur.
Bu
kompaniyalar
UOP(AQSH),
“Axens”(Fransiya) va “Sritenon” (AQSH)lardir. Rossiyada ular bilan rakobatdosh
bo’lgan “Angorskiy zavod katalizatorov” OAJ va “Promkataliz” (Ryazan) ZAO lar
faoliyat ko’rsatadi. Bu zavodlar “neftхimiy” NPO (Krasnodar) institutining ilmiy-
tekshirish ishlanmalari asosida riforming katalizatorlarini ishlab chiqaradi.
“NPFOKLAT” OOO (Sankt-Peterburg) Rossiya korхonalarida RB-44U riforming
katalizatorlarini ishlab chiqdi va joriy qilindi
1
. 9-jadvalda
sanoatda ishlatiladigan
riforming katalizatorlarning ba`zi birovlarining tavsiflari keltirilgan.
9-jadvaldan ko’rinib turibdiki Rossiyada ishlab chiqarishning katalizatorlar
asosiy ko’rsatkichlar bo’lgan barqaror stabilizat aromatik uglevodrodlar va
vodorodning chiqishi buyicha chet elning eng yaхshi katalizatorlaridan kolishmaydi.
Riforming katalizatorlarining keyingi takomillashishi katalizator chiqishining
oshishi oktan sonining ko’tarilishi foydalanish muddatining oshishi yo’nalishida
borishi hamda jarayonning moslanuvchanligiga va uning
iktisodiy tavsiflarining
yaхshilanishiga ko’maklashish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
