Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

197

---

2
.
Tashqi ishlar. U lug‘ mehmonlarni rasmiy qabul 
qilish va kuzatish.
3
.
Favqulodda 
holatlar, 
isyonlar, 
chegara 
muammolari.
4
.
Poraxo‘rlikka qarshi kurash.
5
.
Talonchilik va bosqinchilikka qarshi kurash.
6 . 
Sud-adliya.
7
.
Viloyatlardan tushgan ariza va shikoyatlarni 
tekshirish.
8
.
Amnistiya (avf etish).
9
.
Diniy aloqalar.151
Xondamirning “Makorim ul-axloq” asarida ham uning 
xizmat vazifalari ko4lamini oydinlashtirishi mumkin bo ‘lgan turli 
naqllar mavjud. Har holda, Navoiyning o ‘z e ’tirofi konkretlilik 
darajasi bilan talabga to ‘la javob beradi. Aibatta, Xondamir 
m a’lumotlarida Amir Alisherning ijtimoiy-siyosiy faoliyatini 
yanada yorqinroq tasavvur qilish imkoniyati keng. Chunki 
Alisher Navoiyning Sulton Husayn dargohida ko‘rsatgan 
faoliyati, ko‘proq, Xondamir asarlarida yoritilgan. 0 ‘sha davr 
mualliflarining birortasi, tabiiyki, Xondamir kabi keng va batafsil 
m a’Iumotga ega boiish in ing iloji ham yo‘q edi.
XV 
asr mualliflari uning m a’lumotlaridan imkon qadar 
foydalangan esalar-da, yuqorida ko ‘rib o ‘tilgan ayrim istisnolarni 
hisobga olmaganda, unga qo‘shimcha bo‘ladigan m a’lumot 
keltira olmaganlar. ( 0 ‘z o ‘rni bilan Xondamir m a’lumotlari 
ustida batafsil to ‘xtalamiz.)
XX asrgacha yaratilgan forsiy yozma manbalarda 
Navoiyning balog‘at davri, xususan, Sulton Husayn saroyidagi 
mulozamat davri juda kam yoritilgan. K o‘pgina o ‘rinlarda 
“Alisher Navoiy Sulton Husaynning vaziri edi” iborasi uchraydi, 
xolos. Bu davrga taalluqli ma’lumotlar, asosan, xronologiyadan
151 
Ваяфия. - Б. 254 - 255.
198

---

iborat va ular ta ’rix janridagi bitiklarda uchraydi. (Bu haqda 
ta’rixlar boMimida so‘z yuritamiz.)
X U LQ -A T V O R I
Alisher Navoiy nomi tarix zarvaraqlarida mangu 
naqshlanishiga uch asos sababligini yaxshi bilamiz. Bular: uning 
benazir iste’dodidan darak beruvchi buyuk asarlari, mashhur 
davlat arbobi bo ‘lgani va, nihoyat, uni ulug‘ pir maqomiga 
ko‘targan xulq-atvoridir.
Fozillik Sharqda inson ideali sanalgani uchun ham 
Navoiy davri manbalari va XX asrgacha yaratilib, bizgacha yetib 
kelgan yozma manbalaming Alisher Navoiy haqida m aiu m o t 
beruvchi deyarli barchasida uning xulq-atvori xususida to‘xtab 
o‘tilgan. Bunda ham ikki yondashuv ko‘zga tashlanadi; 
birinchisida Amir Alisherning fazilatlaridan hikoya qiluvchi 
naqllar orqali 
inson 
kamoloti 
mezonlari 
targ‘ib 
etilsa, 
ikkinchisida buyuk tarixiy shaxsning kundalik, hayotdagi ikir- 
chikirlarga munosabatida k o ‘ringan xulq-atvori bilan xalqni 
yaqindan tanishtirishga urinadilar. Har ikkala yondashuv ta ’sirini
XVI - XIX asrlarda yaratilgan barcha manbalarda birdek sezish 
mumkin.
Davlatshoh uning fe ’l-atvorini shunday tavsif etadi: 
“Munosib do‘stlari, (baland) martabali arboblar uning yoqimli 
suhbatidan minnatdor hamda rozidirlar. 
Uning himmatli 
majlislarida qatnashish fozillar tilagi, oily dargohi fuqaroning 
murojaatgohi, dasturxoni 
hijronzadalar uchun 
turli 
nozu 
ne’matlarga to‘la, eshigi muhtojlarga hamma vaqt ochiqdir... Bu 
ulug' amirning maqbul tabiati va muloyim fe ’li sulton 
janoblariga yaqinlik, musulmonlaming muhim ishlariga kafillik, 
shariat va sunnat, mulku millat ishlarini ravnaq toptirish bilan 
band bo ‘lsa ham hamisha fazilat orttirish va ilm bilan mashg‘ul. 
Uning hammajlislari xushtab’ fozil kishilardir. Uning maqbul 
xotiri ahli dildan o ‘zgani istamasdi, og‘ir tabiatlilar uning 
himmat 
nazariga 
yengiltak 
b o iib
ko‘rinadilar, 
noaxllar
199

---

y ig ‘inlariga bormaydilar”.152 “ Ravzat us-safo”da keltirilishicha, 
1470 yilning boshlarida Husayn Boyqaro Imom Rizo mozorini 
ziyorat qilish uchun Mashhad shaxriga borgan vaqtda Abdulxatib 
Hirotda qolgan devon mushrifi Qutbiddin Tovus Simnoniy 
ustidan podshohga shikoyatomuz gaplarni yetkazib, uning 
lavozimini egallashga erishadi. So‘ng xoja Nizomiddin Baxtiyor 
bilan til biriktirib, hokimiyatni o ‘z bilganlaricha bildirib, xalqqa 
benihoya jabru zulm ko ‘rsata boshlaydilar. Bu esa, o‘z 
navbatida, xalqning bezovtalanishiga olib keladi. Sulton Husayn 
bundan xabar topgan zamoniyoq Amir Alishemi Hirotga 
jo ‘natadi.153 Navoiy Hirotga kelib, Nizomiddin Baxtiyomi 
xibsga oladi va Qutbiddin Tovusni yana o ‘z lavozimiga 
tayinlaydi. «Ravzat us-safo» muallifi asarda biror munosabat 
bilan Amir Alisher ishtiroki ro ‘y berayotgan b o is a , u albatta, 
o ‘zining ulug' Amirga chuqur ehtiromi yuzasidan Alisherga xos 
xususiyatlami baholi qudrat voqealar silsilasida ajratibroq 
ko‘rsatishga intiladi. Masalan, yuqorida ko‘rib o ‘tganimiz, ya’ni 
Sultonning Hirotda tartib o ‘rnatish uchun amir Alisherni 
yuborishi va uning sotqin, zolimlarni jazolashi “Matlai 
sa’dayn..”da quruq bayon shaklida berilgan.154 Mirxond esa o ‘zi 
yaxshi bilgan kishining xarakterini to ‘laroq ochib berishni lozim 
topgan: “Amir Alisher avval shaharga borib, o'zining tabiiy 
odatiga ko‘ra 
befoyda 
kunlardan 
ulaming 
(xalqning) 
ko‘ngillariga yetgan zaxmlarga malham qo‘ydi. Sitamdiyda 
mazlumlar ko'nglini ovlash bobida to‘la ehtimom ko‘rsatdi va 
zolimlaming zulmi d a fig a kirishdi va buyurdiki, avval oliy 
yorliqni ju m ’a kuni minbardan turib o ‘qib eshittirsinlar... Shu 
sababdan xalqning ko ’ngli tinchu osuda b o lib , podshohning 
davlatu iqboli davom etishining hamdu sanosi va Amir Alisher- 
ning ulug‘ligi va shuhrati ortishi duosiga q o ‘l ochdilar”.155
152
ДавлатшоЬ Самарцандий. Тазкират уш-шуаро. - Б. 190.
153
Равзат ус-сафо. Босма. - Б. 19; Равзат ус-сафо. Оо‘лёзма. 0 ‘зРФА ШИ, 
инв. №1950. VI жилд. 37”-варац.
Матдаи са’дайнва мажмаи бахрайн. 341а-варак.
155 
Равзат ус-сафо. VII жилд. - Б.19.
200

---

Navoiyning m a’naviy qiyofasini to ‘la aks ettiruvchi 
asar, shubhasiz, “Makorim ul-axloq” (Xulqlaming yaxshilari) 
hisoblanadi. Xondamir ulug‘ murabbiyning ilm ahliga bo‘lgan 
munosabatini, uning tarbiyasi ostida yetishib chikqqan olimu 
fozillar, yaratilgan muhim asarlar hamda qurdirgan m a’rifat 
maskanlari haqida yetarli maMumot berar ekan, Navoiyning 
xulq-atvorini iloji boricha kengroq ko ‘rsatib berishga harakat 
qilgan.
Alisher Navoiy davri manbalarini o ‘rganish shuni 
ko‘rsatdiki, ylug' amirning hazil-mutoyiba va askiyaga o'chligi, 
shu bilan birga, noziktab’ligi masalasi ham barcha mualliflarning 
diqqat markazida boMgan. Ammo har kim har xil talqin etgan. 
Xondamir uning noziktab’ligini yuksak insoniy fazilatlar nuqtai 
nazaridan ochib beradi. Jumladan u yozadi: “Sohibqiron bir kish 
Marv shahrida qishlaganlarida olam ulug‘larining panohi (Amir 
Alisher) ham birga edi. Bir musicha oliy hazratning chodiriga 
kirib yurdi, hech kim to‘qinmagani uchun u yerga uya yasab, 
tuxum ham qo‘ydi. 
Sayyoralar podshohi 
(quyosh) 
Hut 
qishlog‘idan izzat va sharaf manziliga yurish qilgach, Sulton 
sohibqiron ham Hirot taxtiga yo ‘nalmoqchi bo ‘ldi. Musicha esa 
hali tuxumini ochmagan edi.
Davlatli oliy hazratning zotiy shafqat va tabiiy 
marhamati shuni taqozo etdiki, musicha tuxum ochib, bolalarini 
katta qilguncha chodir qimirlatilmay, shunday qoldirilsin, 
Binobarin, xoja Hasan Baxtiyorga u chodirni muhofazat qilib 
turishni va musicha bolalarini uchiriq qilgandan so‘ng xizmat 
haqi uchun chodirni o ‘zi bilan olib ketishini buyurdi”.156 
Zahiriddin Bobur shunday keltiradi: “Alisherbekning mizoji 
nozik bila mashhurdur. El nazokatini davlatming g ‘ururidin 
tasavvur qilur edilar. Andor emas erkandur, bu sifat anga jibilliy 
ekandur. Samarqandda yurg‘onda ham ushmundog1 nozukmizoj 
ekandur” .157 
K o'tinib turganidek, 
Bobur mizoji noziklik 
deganida uning “sirkasi suv ko ‘tannaslik” fe’li mavjudligini
156
Макорим ул-ахлоя- - 
Б.91.
157 Бобурнома. - Б. 153.
201

---

nazarda tutmoqda. Mirzo Haydar ham “Tarixi Rashidiy” asarida 
Navoiyning tez ranjishdan o ‘zga aybi yo‘qligini ta ’kidlab 
o ‘tgart.158 Ayni talqin Zayniddin Vosifiyning “Badoe’ ul-vaqoe’” 
asarida ham zikr etiladi.159 Ushbu hoi uning bu fe’li haqidagi 
m aium otlar Navoiyning oMimidan so‘ng yozma adabiyotga olib 
kirilganligini va Boburning “Alisherbek mizoji noziklik bilan 
mashhurdir” deganiga qaraganda, bu masala talqini atrofida ko'p 
bahsu munozaralar bo ‘lganini anglatadi. Zayniddin Vosifiyning 
bu masalani yoritishga maxsus intilgani ham shundan dalolat 
berib 
turibdi.160 
Hatto 
mazkur 
mavzuga 
alohida 
bob 
baglishlagan. Unda keltirilishicha, M ir ulfatchilikni qo‘msab o ‘z 
do^stlarini kechki ovqatga taklif etadi va: “Taom suzilar haddida 
hurmatli do‘stining bemorligi yodiga tushib, Sohibdoroni uni 
ko‘rib kelishga j o ’nardi. Taomdan so‘ng barcha ulfatlar 
Alisherbekning kayfiyatidan uning ko‘ngli yolg‘izlik istab qoldi, 
degan andishada birin-ketin turib tashqariga chiqdilar. Bu esa 
M iming ko‘ngliga og ‘ir botdi va shu payt bemor yonidan qaytib
l5S Тарихи Рашидий. р о ‘лёзма. 12i6-Bapaq