|
1.2. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining strategik va taktik
maqsadlari.
Pul-kredit ta’limotlarining asosiy masalalaridan biri monetar siyosatning
maqsadli ko’rsatkichlarini to’g’ri tanlash masalasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiy
amaliyotidan ma’lumki, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari muhokama
qilinayotganda Markaziy bankning mas’ul mutaxassilari asosiy e’tiborni
mamlakatda iqtisodiy o’sish, narxlar, foiz stavkalari, moliya va valyuta
bozorlarining barqarorligini ta’minlash hamda mustahkamlash kabi bir qator
masalalarga qaratadilar.
Yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishishda mamlakatda amalga
oshirilayotgan makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosatning muvofiqligini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Aks holda qo’yilgan maqsadlarga
muvaffaqiyatli darajada erishib bo’lmaydi.
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirish va uning maqsadlariga
erishishda yetarli darajada samara berishi mumkin bo’lgan bir yoki bir-necha
maqsadli ko’rsatkichlarni tanlab olishi muhim ahamiyatga egadir. Odatda markaziy
bank monetar siyosatning oraliq maqsadi sifatida pul agregatlaridan, jumladan, pul
massasi yoki pul bazasidan foydalanadi.
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirayotganda yakkayu-yagona
monetar ko’rsatkichga asoslanmasligi kerak. Chunki har bir ko’rsatkich ma’lum
kamchiliklarga ega bo’lishi bilan birga, ular iqtisodiyotdagi ma’lumotlarni to’liq
o’zida aks ettira olmaydi. Masalan, markaziy bank monetar ko’rsatkichlardan biri -
21
pul massasi orqali iqtisodiyotda pulga bo’lgan real talab va taklifni aniqlash,
monetizatsiya darajasi, pulning aylanish tezligi yoki pul massasining inflyatsiyaga,
almashuv kursiga, foiz stavkalariga va umuman iqtisodiyotga qay darajada ta’sir
etishi kabi ayrim masalalarni aniqlashi mumkin, holos.
Shuningdek, iqtisodiy konyunkturaning o’zgarishi, makroiqtisodiy va
moliyaviy ma’lumotlar hamda bank tizimining monetar siyosat pirovard
maqsadlariga ta’sir etish ko’lami kabi ma’lumotlarga ega bo’lish markaziy banklar
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, monetar siyosatning asosiy
yo’nalishlarida makroiqtisodiy siyosatning maqsadlari, iqtisodiy konyunkturaning
tahlili, jumladan, real sektor, davlat byudjeti, investitsiya, tashqi savdo aylanmasi,
to’lov balansi, asosiy makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlar holati, bank
tizimining rivojlanishi kabi bir qator ma’lumotlar mujassamlashgan bo’ladi. Ushbu
ma’lumotlarni tahlil qilish asosida markaziy bank inflyatsiyaning yoki pul
massasining maqsadli ko’rsatkichlarini belgilab oladi va unga erishish uchun o’z
ihtiyoridagi barcha vosita hamda usullardan samarali foydalanadi.
Markaziy bank pul massasi ustidan qat’iy nazoratni o’rnatish orqali valyuta
kursining barqarorligiga erishish mumkin. Ammo bank tizimining va moliya
bozorining likvidliligi kamayib ketadi. Moliya vazirligi esa harajatlarni oshirish
orqali, bir tomondan iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, ikkinchi tomondan, moliya
bozorida
foiz
stavkasining
ko’tarilishiga,
iqtisodiyot
real
sektorida
investitsiyalarning kamayishiga olib keladi.
Iqtisodiyotda shunga o’xshash ziddiyatli holatlar iqtisodiyotni, jumladan,
bank tizimi va moliya bozorlarini erkinlashtirish jarayonlarining chuqurlashuvi,
almashuv kursi bo’yicha cheklovlarni olib tashlash natijasida kuchayadi. Bunday
salbiy holatlarni bartaraf etish uchun makroiqtisodiy va monetar siyosatning
moslashuvchan bo’lishini talab etadi.
Jahon bank amaliyotiga muvofiq pul aylanish tezligi nominal yalpi ichki
mahsulotning o’rtacha yillik pul massasiga nisbati orqali aniqlanadi. Klassik
iqtisodiy maktab vakillarining nominal YAIMning pul massasi hajmining
tebranishlari ta’siri ostida o’zgarishi to’g’risidagi hulosalari shunga asoslanganki,
22
pulning aylanish tezligini (PY/M) yetarli darajada doimiy deb hisoblash mumkin.
Ularning hulosasidan farqli o’laroq, biz pul aylanish tezligini doimiy, deb
hisoblamaymiz. AQSH iqtisodiyoti misolida 1915 yildan 2010 yilgacha bo’lgan
uzoq davr mobaynida M1 va M2 pul agregatlari bo’yicha pulning aylanish tezligi
dinamikasi tahlil pul aylanish tezligining barqaror emasligini ko’rsatdi. Shuning
uchun uni doimiy deb bo’lmaydi.
Bu tebranish ikkala Jahon urushi va Buyuk depressiya davrida
iqtisodiyotning nobarqarorligi bilan ham izohlanadi. Jumladan, o’tgan asrning 50-
yillaridan keyin pulning aylanish tezligi tobora o’sib borgan. Hatto shunda ham
sezilarli darajada tebranishlar kuzatilgan.
Xususan, 1981-1982 yillarda M1 (YAIM/M1) pul agregati bo’yicha pul
aylanish tezligining foizdagi o’zgarishi manfiy, ya’ni - 2,5 foizni tashkil etgan
bo’lsa, 1980-1981 yillarda esa u 4,2 foizga o’sgan. O’rtadagi 6,7 foizlik farq
nominal YAIMning 6,7 foizga kamayganligini ko’rsatmoqda, agar pulning
aylanish tezligi 1980-1981 yillardagi darajada saqlanib qolganda edi, o’rtada
bunday farq bo’lmas edi. Uning kamayishi 1981-1982 yillardagi jiddiy iqtisodiy
inqiroz bilan bevosita bog’liqdir
21
.
Umuman, AQSH iqtisodiyotida 1982 yildan keyin M1 pul agregati bo’yicha
pul aylanish tezligining tebranishi yanada kuchaydi, pulga bo’lgan talabni empirik
tarzda o’rganayotgan tadqiqotchilarni bir-oz tashvishlantirib qo’ydi. M2 pul
agregatidagi pulning aylanish tezligi esa M1 pul agregatidagi pulning aylanish
tezligiga nisbatan ancha barqarorroq bo’lib qoldi. Bu esa Federal Rezerv
Tizimining (FRT) o’z monetar siyosatda M1 pul agregatidan maqsadli ko’rsatkich
sifatida foydalanishdan voz kechib, uning o’rniga M2 pul agregatiga o’tish bilan
izohlanadi.
Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) ma’lumotlari asosida olib borilgan holda
natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi paytda bir qator rivojlangan
mamlakatlarda, jumladan AQSH, Germaniya va Kanadada ham XX asrning 70- va
Do'stlaringiz bilan baham: | 
