Марказий осиё давлатлари ва туркия муносабатлари бўйича сўнги йилларда чоп этилган адабиётлар таҳлили

 
Турк ёндашуви 
Туркиялик тадқиқотчи ва таҳлилчилар Марказий Осиёни туркий дунёнинг 
маркази деб билишади. Сўнги йилларда Туркиянинг минтақа давлатлари билан 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 
ǀ
ISSUE 6 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 369
муносабатлар динамикаси қандай суръатда эканлиги, асосий тенденциялар 
нималарда намоён бўлиши адабиётларда турли масалаларда намоён бўлмоқда.
Ҳусусан, турк муаллифларининг адабиётларида Марказий Осиёда Туркиянинг 
халкаро акторлар билан рақобати, иқтисодий фаолияти, маданий гуманитар сиёсати 
каби аспектларда қўйида кўриб чиқиш мумкин.
Туркиянинг Марказий Осиё давлатлари билан дастлабки йиллардаги 
муносабатлари оптимизм устига қурилган эди. Минтақа давлатлари тараққиётида 
асосий куч бўлишга интилган Туркия кейинчалик ўз потенциали чекланганлигини вақт 
ўтиб англаб етди. Сўзларимиз тасдиғи сифатида таҳлилчи Mustafa Aydin (2004) 
билдиришича, Туркияни ғарб ва шарқни боғлаб турувчи роли ва геосиёсий жойлашуви 
уни кучли қилиб кўрсатса-да, 21 асрнинг минтақавий ва глобал лидери бўла олмайди. 
Унинг фикрича, яқин келажакда Туркия ташқи сиёсатда фақат ЕИга аъзолик масаласи 
ва Болқон, Кавказ, Яқин Шарқдаги масалалари билан банд бўлади. 
Туркиянинг Марказий Осиёда бошқа халкаро акторлар билан рақобатида
Россия, Хитой, АҚШ, Европа Иттифоқи, Эрон, Ҳиндистон, Япония, Корея 
Республикаси каби иштирокчилар борлиги барчага маълум. Тарихан олиб қараганда, 
дастлабки йилларда Туркия минтақанинг туркий тилли давлатлари билан 
кардошлик омилларга асосланиб муносабатини қуриш ҳаракатлари унчалик 
мувафаққият келтирмаганлигини қайд этади тадқиқотчи İ.Yildirim [2015] ва 
сўзининг давомида, Марказий Осиё давлатлари мафкуравий жиҳатидан Россиядан 
узоқлашган бўлсада, геосиёсий, геостратегик ва иқтисодий тарафдан 
боғланганлиги, бир томондан Россия минтақада ўзига рақобатчи Туркия ўрнига 
ҳамфикр Эронни таъсири ошишидан манфаатдор эканлигини айтади. 
Ана шундай акторлардан бирини таҳлил қилган A.Kara ва F.Solak [2017] 
ҳаммуаллифлигидаги монографиясида, “Марказий Осиёда Россия омили Туркия учун 
объектив ҳолат эканлигини келтириб ўтишади. Қўшимчасига сиёсий ва иқтисодий 
манфаатлар Туркиянинг Марказий Осиёдаги фаолияти мазмунини ташкил қилса, 
маданий-гуманитар ҳамкорлик эса уни мустаҳкамлашда катта рол ўйнайди” – дея 
таъкидлашади. 
Марказий Осиёда турк-рус рақобати яхшиликкка олиб келмайди деб 
ҳисоблайдиган муаллифлар ҳам учрайди. Мисол учун, минтақада Туркияга асосий 
рақобатчи сифатида Россияни кўрсатган таҳлилчи Ç.Duman [2018] вазиятларга баҳо 
берган ҳолда Марказий Осиёда ислом радикализми кучайиши, Кавказ ва Болқондаги 
рус-турк рақобати Марказий Осиёда ҳам давом этишлиги эҳтимолини ёзади.
Юқоридаги фикрнинг давоми сифатида тадқиқотчи Керим Хас [2016] Туркия ва 
Россиянинг Марказий Осиёдаги рақобати минтақа ҳаётига салбий таъсир қилади деб 
ҳисоблайди. Муаллифнинг фикрича, минтақада углеводород ресурсларини Ғарбга 
транзитида Туркия “қувур дипломатияси”га таянган ҳолда ўз ҳудудидан транзит-
логистика йулларини таклиф қилиб келади. Шундан келиб чиқиб, Туркия Марказий 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2