V. Gavel Kuchsizlar kuchi rtf

(гарчи,
олдинги бобларда постоталитар тизимда етакчи шахсларнинг аҳамиятини
ортиқча баҳоламаслик кераклигини таъкидлаган бўлсамда)
аҳамият касб
этади. Кадрлар алмашинувининг чексиз тасодифий комбинациялари мавжудки,
“диссидентлик ҳаракатларининг” сиёсий аҳамиятини баҳолашда бундай
ҳодисаларни сиёсий тараққиётга таъсир қилувчи омиллардан бири (ва унча
катта аҳамиятга эга бўлмасада) сифатида қарашни талаб этади, диссидентлик
ҳаракатлари бу масалага инсонни ҳимоя қилиш позициясидан ёндашади.
Ушбу ҳаракатлар “ташқи” фаолиятининг бошланғич нуқтаси билан
аввало, жамиятга таъсир қилади (ҳеч қандай вазиятда тўғридан-тўғри ва
бевосита давлат тузилмасига таъсир кўрсатмайди албатта): мустақил
ташаббуслар инсонийлик ва ижтимоий ҳаётнинг муқобили сифатида “яширин
сферага” мурожаат қилади ва “ҳақиқатдаги ҳаётни” намойиш этади, шу тариқа
улар билвосита бўлса ҳам – фуқаролик онгининг оширишга ёрдам беради,
“хаёлот дунёсини” йўқ қилади ва ҳокимиятнинг ҳақиқий юзини кўрсатади.
Улар, ҳақиқат монополиясини яхши тушунадиган ва “қора” оммани
маданийлаштириш миссиясини зиммасига олган “элитанинг” мессианик
вазифасини бажармайди,
(агар юқоридаги каби бўлганда – бу “идеал лойиҳа”
фақат бизда бор деб даъво қилиш орқали ўз қарашларини жамиятга
тиқиштириш ҳуқуқини олишга қаратилган такаб бурона қараш бўлар эди);
84

---

мустақил ташаббуслар ҳеч кимни мажбурлашни хоҳламайди, у ўз таж рибасига
таяниб ўрганиш ва рад этиш ҳуқуқини инсоннинг ўзига қолдиради.
(Расмий
ташвиқот хартистларга нисбатан “ёлғончилар” атамасини қўллаган, аммо
улар бу атамани ўзининг ҳақиқий “авангардлик” амбицияларидан келиб чиқиб
эмас – балки, ҳар қандай танқидий нутқда “барчани ўз қаричи билан ўлчаш”
тамойилига асосланиб қўллашди.
Расмийларга парадоксал тафаккур сингдирилган бўлиб, бу тафаккур
усули ҳар қандай зиддиятни автоматик равишда суверен ҳокимларни
курсисидан улоқтириш ва “халқ номи билан” қилинган сеҳрли дуо орқали
ўрнига ўтиришга уриниш деб қабул қилишга мажбур қилади).
Бу ҳаракат жамиятнинг ажралмас қисми бўлмиш “яширин соҳа” орқали
давлат тузилишига билвосита таъсир қилади
(биз, фактик ҳокимият
даражасидаги қарама-қаршилик ҳақида гапирмаяпмиз).
Мен худди шундай
фаолият турларидан бири сифатида ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий масъулиятни
билвосита кучайтиришни мисол келтиришим мумкин. Бироқ, бу ниҳоятда кенг
қамровли бир мисолдир. “Ҳақиқатдаги ҳаёт”нинг билвосита таъсири – эркин
фикрлаш, муқобил қадриятлар ва “альтернатив хулқ”, мустақил ижтимоий
ўзини ўзи англашда намоён бўлади. Давлат тузилмалари – хоҳласа ҳам,
хоҳламаса ҳам, маълум даражада бунга эътибор қаратишга мажбур.
Унинг реакцияси ҳар доим, икки томонга эга – биринчиси қатағон –
иккинчиси эса мослашиш; айрим ҳолатда биринчиси устунлик қилса, бошқа
ҳолатда эса иккинчиси масалан Польшанинг “сайёр университетлари”
ҳаракати шафқатсиз таъқибларни келтириб чиқарди, аммо полиция томонидан
“сайёр
ўқитувчиларнинг”
икки
кунлик
қамоққа
олиниши
расмий
университетлар профессорлари “сайёр университетларнинг” таъсири остида,
таълим тизимига баъзи тақиқланган мавзуларини қўшиб, таълимни
бойитишига мажбур бўлишган эди). Бундай мослашувнинг мотивлари
хилма-хил бўлиши мумкин: масалан, “идеалдан” (“яширин соҳага” таъсир
85

---

кўрсатиб, виждонни уйғотиб, ҳақиқатга ундовчи) соф мақсадли: ўзини ўзи
сақлаб қолиш инстинкти ҳокимиятни фикрлаш, руҳий ва ижтимоий муҳитдаги
ўзгаришларни ҳисобга олишга ва уларга мослашувчан муносабатда бўлишга
мажбур қилади. Ушбу мотивларнинг қайси бири қайси нуқтада устунлик
қилади? Бу энди аҳамиятсиздир.
Ушбу мослашув расмийлар муносабатининг “ижобий томони”
сифатида турли шакл ва босқичларнинг бутун спектрига эга. Бу баъзи бир
доираларнинг “параллел дунё” инсонларини ўз қўлига олиши, лекин шу билан
бирга уларни озгина тартибга чақириши орқали вазиятни мувозанатлаш ва
оғриқни бироз камайтириш истаги сифатида намоён бўлиши мумкин.
(Олтмишинчи йилларда баъзи илғор коммунистлар бизда илгари тан
олинмаган маълум маданий қадриятлар ва ҳодисаларни “кашф эта”
бошлаганликларини эслаймиз. Бу албатта, ижобий силжиш эди, лекин маълум
бир хавфдан холи ҳам эмас эди, масалан, шу тарзда “киритилган” ёки
“ўзлаштирилган” қадриятлар расмиятчилик ва оппортунизм юки остида ўз
мустақиллиги, ўзига хослигини ва ишончни йўқотди).
Кейинги босқичда ушбу силжиш расмий тузилмаларнинг ўзларини
ислоҳ қилишга уринишларига сабаб бўлиши мумкин. Бундай ислоҳотлар,
шубҳасиз, самимийдир