Biologik faol moddalar texnologiyasi

Sirka kislotasini olinishi 
Sirka kislotasi (SN
3
SOON) – oziq–ovqat, kimyoviy, mikrobiologik sanoatda va tibbiyotda keng 
qo‗llaniladi.
Spirt tutuvchi eritmalardan sirka kislotasini ajratib olish 10 ming yil avval ham ma‘lum bo‗lgan. 
Usha vaqtlarda qadimgi yunonlar va rimliklar sirkani tetiklashtiruvchi ichimlik sifatida qo‗llab 
kelishgan va vinoni ochiq xolatda qoldirib olishgan. 
Katta masshtablarda sirka kislotasi uzoq vaqt davomida yassi bochkalarda olingan, bunda 
bakteriyalar plyonkasi yuzada qalqib yurgan
22
.
XIX asrda yuza qatlamli jarayonlar nisbatan samarali jarayonlarga almashtirildi. SHunday qilib, 
oqimli generator jarayonlari ishlab chiqildi. XX asr o‗rtalarida fermentatsiyaning chuqur qatlamli 
jarayonlari ishlab chiqildi. Mukamallashtirilgan Frings generatori hozirgi vaqtda qo‗llanmoqda. Sirka 
kislotali achish jarayoni sirka kislotali bakteriyalarining havodagi kislorod 
yordamida 
alkogoldegidrogenaza ishtirokida etil spirtini sirka kislotaga oksidlashga asoslangan: 
Hozirgi vaqtda jarayon ham yuza, ham chuqur qatlamli usulda amalga oshiriladi. 
YUza qatlamdagi rejim 60 m
3
gacha bo‗lgan xajmli, yog‗ich qipiqlari bilan to‗ldirilgan oqimli 
generatorlarda amalga oshiriladi. 
Boshlang‗ich bakteriyali ozuqa eritmasi yog‗och qipiqlari yuzasiga purkaladi, va u apparatning 
pastki qismiga oqib tushadi. SHundan so‗ng suyuqlik yig‗iladi va apparatning yuqori qismiga qayta 
quyiladi. Bu jarayon 3–4 marta qaytariladi, 3 kun davomida 90% spirt atsetatga aylanadi. 
22
Давронов Қ. Биотехнология: илмий, амалий ва услубий асослари. Тошкент. 2008 й. 506б.

---

68 
Bu eski usul bir tekisda Frings generatorlarida, havo haroratini avtomatik usulda ushlab turilishi 
va havo oqimini uzatilish orqali samarali amalga oshiriladi.
Bu usulda yiliga 400 mln. l gacha sirka kislotasi ishlab chiqariladi.
Sirka kislotasini olinishini zamonaviy sanoat usullari termastabillangan va kupik bostirishning 
mexanik tizimli maxsus aeratsion apparatlarida, chuqur qatlamli kulturalarida, amalga oshiriladi.
Aeratsiya jarayoni 3.4 m
3
/m
3
s ni tashkil etadi, rotorni aylanishi 1500 ayl/daq., harorat 30°S. 
Boshlang‗ich inokulyasiyalangan aralashma 5 i 7 % gacha etanol va sirka kislotasini tutadi; 
Sirka kislotaning so‗nggi konsentratsiyasi 1.5 sutkadan so‗ng 12–13% ni tashkil etadi.
Jarayon – yarim oqimli, ajratib olinuvchi, davriy quyib turiluvchi. 
Har 30–35 soatda 60% kultura yangisiga almashtiriladi.
CHuqur qatlamdagi fermentatsiya jarayonida 1 m
3
ga mahsulot chiqishi yuza qatlamdagi 
fermentatsiya jarayoniga qaraganda10 marta yuqoriroq maxsulot chiqadi.
90 yillar boshida bu usulda yiliga 715 mln. litr sirka kislotasi ishlab chiqilgan. 
Sirka kislotasini olishni samarali uzluksiz usuli ishlab chiqilgan bo‗lib, bunda batareya usulida 
bir necha ketma – fermentyorlar ishlaydi (odatda 5 ta apparat). 
Acetobacter
uchun kultivatsiyalash xarorati 28°S ni, produtsent sifatida 
Bact. schutzenbachii
. 
qo‗llanilsa 35° S tashkil etadi. 
Jarayon uchun eng yaxshi xom ashyo kartoshkadan olingan etil spirti hisoblanadi, muhitdagi 
konsentratsiyasi 10% ni tashkil etadi. Bakteriyalarni rivojlanishi uchun rn 3 ga yaqin. 
Muhitdagi sirka kislotasini miqdorini 8% dan ortiqroqqa oshirilsa bakteriyalar o‗sishi 
sekinlashadi, 12–14 % esa o‗sishdan to‗htaydi. SHuning uchun jarayon ketma– ket ulangan apparatlar 
batareyasida olib borila. 
Birinchi apparat inokulyat rolini bajaradi, shuning uchun unga tinimsiz ravishda sharoitni ushlab 
turish maqsadida yangi muhit kiritib turiladi. Birinchi apparatdan kultura ikkinchiga, keyin uchinchiga 
va x.k. apparatga o‗tkaziladi, bunda kultural suyuqlik tashilishi xavo orqali amalga oshiriladi. 
Har bir apparatda fermentatsiya sharoiti fermentatsiya talablarini kechishiga ko‗ra 
turg‗unlashtiriladi. Bunda muhit harorati birinchi apparatdagi 28°S dan 25% ga tushuriladi.
Aeratsii rejim 0.4 dan 0.15 m3/min gacha o‗zgartiriladi. 
Ikkinchi apparatdan 4 chisigacha spirt konsentratsiyasi muhitga 40 % etanol uzatilishi bilan 
turg‗unlashtiriladi. So‗nggi apparatdan chiqayotgan kultura suyuqligi 9.0 dan kam bo‗lmagan va 9.3 % 
ko‗p bo‗lmasligi kerak.
100 l suvsiz spirtdan kislota chiqishi 90 kg ni tashkil etadi. 
Fermentatsiyadan so‗ng bosqichda bakterial biomassani ajratgandan so‗ng sirka kislota eritmasi 
filtrlanadi, bo‗yalgan va muallaq zarrachalardan holi qilinadi, so‗ng pasterilizatsiyalanadi. 
Konsentratsiyani oshirish uchun boshlangich eritmalar 20–30 % gacha muzlatiladi. 
Muzlagan sirka kislotasini olish uchun (98.0–99.8 %), keyingi konsentrlash xaydash usuli bilan 
amalga oshiriladi.