Volume ǀ issue ǀ

 
КИРИШ
 
Ривожланган хорижий мамлакатлар
психологиясида
мотивларнинг
юзага
келиши
, 
турлари
ва
йўналганлиги
, 
хулқ
-
атворда
ифодаланиши
, 
субъект
фаолиятида
(
ўйин
, 
ўқиш
ва
меҳнат
) 
ва
муомала
-
муносабат
жараёнларида
шаклланиши
З
.
Фрейд
, 
Г
.
Оллпорт
, 
А
.
Маслоу
, 
Э
.
Даффи
, 
А
.
Бандура
, 
Д
.
Берлайн
, 
К
.
Прибрам
, 
Нил
Миллер
, 
Л
.
Фестингер
, 
В
.
Кеттелл
, 
Лоске
, 
Жон
Стейс
Адамс
, 
Эдвард
Лоулерлар
илмий
изланишларида
кенг
кўламда
тадқиқ
қилинган
. 
Бироқ
, 
мазкур
тадқиқотларда
хулқ
мотивларининг
ижтимоий
шартланганлиги
ва
ижтимоий
-
психологик
моҳияти
тадқиқотларнинг
диққат
марказидан
четда
қолади
. 

---

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL 
OF SCIENTIFIC RESEARCH 
ISSN: 2181-2489 
VOLUME 2 
ǀ
ISSUE 4 
ǀ
2022
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) 
Passport: 
http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
  
 
145 
UZBEKISTAN |
www.caajsr.uz
 
 
АСОСИЙ ҚИСМ
 
МДҲ
ҳамда
рус
психологиясида
мотив
ва
мотивация
муаммолари
Д
.
Н
.
Узнадзе
, 
С
.
Л
.
Рубинштейн
, 
Л
.C.
Славина
, 
А
.
Н
.
Леонтьев
, 
К
. 
Анохин
, 
Н
.
А
.
Бернштейн
, 
И
.
А
.
Васильев
, 
М
.
Ш
.
Магомед
-
Эминов
, 
А
.
Г
.
Ковалёв
, 
П
.
М
.
Якобсон
, 
С
.
Г
.
Москвичев
, 
В
.
Д
.
Шадриков
, 
Б
.
А
.
Фролов
, 
В
.
Г
. 
Асеев
, 
С
.
Мерлин
, 
Л
.
И
.
Божович
, 
В
.
И
.
Селивановлар
тадқиқотларида
турли
нуқтаи
назардан
ўрганилганлигини
кўрамиз
. 
Чунончи
, 
билиш
(
когнитив
) 
жараёнлари
мотивацияси
, 
уларнинг
илмий
-
методологик
ва
ўзига
хос
хусусиятлари
, 
механизмлари
, 
фаолият
, 
хулқ
ҳамда
муомала
мотивацияси
, 
таълим
ва
касб
танлаш
, 
касбга
мослашиш
, 
касб
мотивлари
динамикаси
каби
муаммолар
кенг
кўламда
ўрганилган
бўлиб
, 
психология
фанида
мазкур
муаммога
доир
илмий
-
назарий
ва
амалий
хусусиятли
бой
материаллар
тўпланган
. 
Ўзбекистонлик
психолог
тадқиқотчилар
Э
.
Ғ
.
Ғозиев
, 
Ғ
.
Б
.
Шоумаров
, 
В
.
М
.
Каримова
, 
Б
.
Р
.
Қодиров
, 
А
.
М
.
Жабборов
, 
Н
.
С
.
Сафоев
, 
Ш
.
Р
.
Баротов
, 
Р
.
Самаров
, 
З
.
Т
.
Нишонова
, 
А
.
Файзуллаев
ва
Н
.
Ғ
.
Камиловалар
томонидан
ўсмирларда
мотив
ва
мотивация
муаммолари
доирасида
олиб
борилган
қатор
изланишларни
киритишимиз
мумкин
. 
Ушбу
олимлар
томонидан
олиб
борилган
тадқиқот
изланишлари
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлса
-
да
, 
аммо
ўсмирларда
жиноят
мотивлари
шаклланиши
, 
уларнинг
психодиагностикаси
ва
психокоррекцияси
хусусида
тадқиқий
таҳлиллар
берилмаган
. 
Баъзи
илмий
изланишларда
бир
томонлама
муносабатлар
билдирилганлиги
, 
мавжуд
камчиликларни
аниқлаш
ва
бартараф
этишга
йўналтирилган
комплекс
психологик
таъсир
кўрсатиш
усуллари
муҳим
омиллар
сифатида
кўриб
чиқилмаган
. 
Шунга
кўра
, 
тадқиқотимизда
ўсмирларда
(11-15 
ёш
) 
жиноят
мотивлари
шаклланишининг
психодиагностикаси
ва
психокоррекциясига
таяниб
баркамол
ёшларни
тарбиялашга
йўналтирилган
илмий
-
психологик
ҳамда
амалий
-
тарбиявий
ечимлар
топишни
мақсад
қилиб
қўйдик
. 
Тадқиқотимиз
жараёнида
ўсмирларда
жиноят
мотивларини
ўрганишга
мўлжалланган
ва
амалиётда
синалган
сўровнома
ҳамда
тест
методикаларидан
фойдаланганимизда
хулқ
-
атворида
жиноят
мотивлари
етакчилик
қилаётган
ўсмирлар
танлаб
олинди
. 
Ушбу
ўсмирлар
2 
та
тренинг
гуруҳини
ташкил
этиб
(
ҳар
бир
тренинг
гуруҳида
, 
яъни
, 
Қашқадарё
вилоятида
12 
ва
15 
нафардан
- 
жами
2 
та
гуруҳ
), 
жами
ижтимоий
-
психологик
тренингда
27 
нафар
ўсмир
ёшидаги
ўқувчилар
иштирок
этди
. 
Шундай
қилиб
, 
ривожлантирувчи
тренингдан
кўзланган
мақсад
–
тренинг
иштирокчиларини
ўрганилаётган
мавзуда
самарали
коммуникатив
мулоқотга
ўргатиш
орқали
уларнинг
хулқ
-
атворида
шаклланаётган

---

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL 
OF SCIENTIFIC RESEARCH 
ISSN: 2181-2489 
VOLUME 2 
ǀ
ISSUE 4 
ǀ
2022
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) 
Passport: 
http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
  
 
146 
UZBEKISTAN |
www.caajsr.uz
 
 
салбий
ҳолатларни
тузатишга
йўналтирилган
ижтимоий
ва
гуруҳий
ишлаш
кўникма
ва
малакаларини
ортириш
орқали
ўсмирларга
хос
намунали
хулқ
-
атвор
андозаси
тузулмаси
ва
моҳиятини
ташкил
этган
билим
, 
тасаввур
, 
тафаккур
, 
онг
ва
ўзини
-
ўзи
англаш
асосида
ақлий
, 
ахлоқий
-
маънавий
, 
ҳиссий
-
иродавий
фазилатлар
ва
онглилик
сифатларини
шакллантириш
эди
. 
Ўсмирларга
хос
намунавий
хулқ
-
атворни
шакллантириш
бўйича
(
мутахассис
раҳбарлигида
) 
психологик
тренинг
қуйидагиларни
ўз
ичига
олади
: 

ривожлантирувчи
тренинг
мақсадини
, 
мунозара
мавзусини
, 
муаммонинг
характери
, 
тренинг
иштирокчиларини
унга
қанчалик
йўналганлигини
; 

муҳокама
қилинаётган
муаммо
юзасидан
айланма
мунозара
, 
ахборот
тўплами
, 
қарашлар
, 
фикрлар
, 
таҳлиллар
янги
ғоялар
ва
барча
иштирокчилар
томонидан
билдирилган
таклифлар
; 

назарий
ва
амалий
манбалар
асосида
олинган
маълумотларни
тартибга
келтириш
, 
муҳокама
этиш
ва
таҳлил
қилиш
; 

альтернатив топилган фикр ва ечимларни асослаш, уларга биргаликда баҳо 
бериш;

мунозара ва баҳсли фикрлар ҳамда мисолларга қайтиб илмий ва реал 
воқеликка асосланган таҳлилларга таяниб
биргаликда якун ясаш;

олинган натижаларни тренингда қўйилган мақсад билан қиёслаб кўриш;

тренинг жараёнида ва мунозараларда юзага келган психологик зўриқишнинг 
олдини олиш ва тренинг машғулотларига якун ясаш.
Ўсмирлар хулқ
-
атворида шаклланаётган жиноят мотивларига хос салбий 
ўзгаришларнинг олдини олиш ва бартараф қилиш бўйича психологик тренингда 
индивидуал ва гуруҳий фаолият турлари, ижодий ёндашув усуллари, 
моделлаштиришнинг ҳар хил кўринишлари ҳамда усулларидан кенг 
фойдаланилди. Шу боис, тренингнинг асосий мазмуни қуйидагилардан иборат 
бўлди:

ўсмир ёшдаги ўқувчилар тренинггача бўлган даврдаги ўзларининг шахслилик 
сифатлари, мотивацион йўналганлиги, атроф воқеликка муносабати ва хулқ
-
атворидаги мавжуд камчиликларни англайдилар;

ўсмирлар ўзларидаги мавжуд
камчиликлар келтириб чиқарган оқибатларни 
англайдилар, уларни тузатиш йўллари, усуллари ва зарур шарт
-
шароитлари 
мавжудлигини аниқлайдилар;

ўсмирлар ўзлари учун намунавий хулқ
-
атворни шакллантиришда ижтимоий
-
маданий ва тарбиявий
-
психологик меъёрларга таянган стратегик имкониятлар 
мавжудлигини ўрганадилар;

---

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL 
OF SCIENTIFIC RESEARCH 
ISSN: 2181-2489 
VOLUME 2 
ǀ
ISSUE 4 
ǀ
2022
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) 
Passport: 
http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
  
 
147 
UZBEKISTAN |
www.caajsr.uz
 
 

ўсмирларга хос намунавий хулқ
-
атворни шакллантириш асосида улар 
баркамол ривожланишлари учун зарур шарт
-
шароитларга таяниб ишлаш 
дастурига эга бўладилар.
Ўқувчиларда ривожлантирувчи
-
психологик тренинг ўтказилгандан сўнг 
қатор ўзгаришлар кузатилди. Жумладан:
1.
Ўсмирларга хос намунавий хулқ
-
атворнинг ривожланганлик тузилмаси ва 
намоён бўлиш ифодасида ўқувчиларда олдиндан бўлган хулқ
-
атворга нисбатан 
янгича тузилиш ҳосил бўлган хулқ
-
атворнинг таркибий компонентларида кескин 
ўзгаришлар юзага келди.
2.
Ўсмирларга хос намунавий хулқ
-
атвор шакли ривожини таъминловчи 
мотивацион муносабатни қондиришда фойдаланиладиган зарур шарт
-
шароитлар 
ҳамда воситалар қамров доираси кенгайиши кузатилди.
3.
Ўсмирларга хос намунавий хулқ
-
атвор шаклланишига нисбатан 
респондентларда барқарор ижобий муносабат стратегияси шаклланди.
Тренингдан олдин ва кейинги олинган натижалар таҳлили тренинг 
машгулотларининг тўғри ташкил қилинганлиги ва анча самарали кечганлигини 
кўрсатди. Муаммоли масалаларни (хулқ
-
атвордаги салбий иллатларни бартараф 
қилиш) ечиш жараёнидаги ўсмирларнинг илмий ва ҳаётий ёндошувлари, баҳс
-
мунозаралари, фикр эркинлиги улар орасида маънавий
-
психологик кўринишдаги 
ўзаро бирлашиш, умумийлик, якдиллик пайдо бўлганлигини ифодалади. 
Ўсмирлар тарбиясига доир салбий кўринишлар ва улар хулқ
-
атворида юзага 
келган ўзгаришлар ёки нотўғри йўналганлик билан боғлиқ муаммоли масалаларни 
ечиш амалиётида ривожлантирувчи тренинглар узига хос ихчам тузилиши, илмий 
йўналганлиги, ҳаётий ечимлар билан асослилиги ҳамда жамоавий ўқув
-
тарбия 
жараёни сифатида қулай ва замонавийлиги билан алоҳида аҳамият касб этди.
Ўтказилган тадқиқот ишимиз натижалари қуйидаги умумий хулосаларни 
шакллантириш имконини берди:
1.
Шахснинг психологик тараққиёти, унинг тарихий кечиши ва онтогенизда 
ривожланиши билан боғлиқ концептуал масалаларни чуқур ўрганишда 
мотивацион соҳани татқиқ этиш таянч ҳисобланади. Мотивация, одамни муайян 
хатти
-
ҳаракатларни бажаришга ундаш жараёни, кўпинча муқобил усулларни 
таҳлил қилиш ва баҳолашни, танлаш ва қарорлар қабул қилишни талаб қилувчи 
жисмоний
-
психологик уйғунлашган моҳиятли мураккаб ҳаракат жараёни бўлиб, 
бу жараён психологик жиҳатдан мураккаблашиб боради ва ўз моҳиятига кўра 
субъектнинг юзага келган таянч эҳтиёжларини қондиришга йўналган фаолиятни 
танлаш ва уни амалга ошириш жараёнини белгилайди.

---

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL 
OF SCIENTIFIC RESEARCH 
ISSN: 2181-2489 
VOLUME 2