O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Talabalar bilimini mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Biosfera nima va u qanday xususiyatlari bilan Yerning boshqa sayyoralaridan farq qiladi? 
2. Tirik organizmlarning qanday biogeokimyoviy funksiyalari mavjud? 
3. Tirik organizmlarning rivojlanish tarixi haqida gapirib bering.
4. Yer sharida biomassa miqdori quruqlik va okeanlarda taqsimlanishi haqida nimalarni bilasiz?
5. Yer sharida moddalarning biologik aylanishi va uning oqibatlari haqida gapirib bering.
6. Yer sharida o’simliklar namlik darajasiga ko’ra qanday turlarga (guruhlarga) bo’linadi? 
7.Tuproq hosil bo’lishida biosferaning roli nimalardan iborat? Tuproq hosil qiluvchi omillar haqida nimalarni 
bilasiz? 
26
-MAVZU: GEOGRAFIK QOBIQNING KO’NDALANG 
TABAQALANISH OMILLARI. ISSIQLIK VA IQLIM MINTAQALARI
Reja: 
1. Geografik qobiqning ko‘ndalang tabaqalanish omillari. 
2. Issiqlik mintaqalari.
3. Iqlim mintaqalarining o‘ziga xos xususiyatlari.
Tayanch iboralar: 
Global yoki planetar,mintaqaviy yoki regional,mahalliy yoki lokal, 
issiq mintaqa, mo’tadil issiq mintaqa,mo’’tadil mintaqa, mo’tadil mintaqa, sovuq va sovuq 
mintaqalar , asosiy va oraliq iqlim mintaqalari. 

1. Geografik qobiqning kо‘ndalang tabaqalanish omillari. 
Geografik qobiqning ko’ndalang (gorizontal) tuzilishi uning boylama tuzilishidan keskin 
farq qiladi. Geografik qobiqning boylama tuzilishining asosiy omili bo’lib moddaning zichligi va 
holati hisoblanadi. 
Eng qattiq va zich moddalar litosferani, o’rtacha zichlikka ega bo’lgan suyuq holdagi 
moddalar gidrosferani, zichligi juda kam bo’lgan gaz holdagi moddalar atmosferani va tirik 
moddalar esa biosferani tashkil qiladi. 
Geografik qobiqning ko’ndalang yo’nalishda tabaqalanishi geotizimlarni tarqalishiga 
bog’liq. 
Geotizim, geomajmua (kompleks) yoki tabiiy hududiy majmua deb yaxlit bir butun 
tizimdan iborat bo’lgan geografik tarkiblarning qonuniy uyg’unligiga aytiladi. 
Geografik qobiqning ko’ndalang yo’nalishda tabaqalanishi planetar, regional va mahalliy 
(lokal) miqyoslarda sodir bo’ladi. Planetar miqyosda geografik qobiqning tabaqalanishining 
asosiy omillari bo’lib qoyidagilar hisoblanadi:
1.Yerning sharsimonligi. Mazkur omil tabiiy geografik jarayonlarni mintaqaviy-zonal 
tarqalishini keltirib chiqaradi. 
2. Quruqlik, okean va muzliklarning tarqalishi ham geografik qobiqning tabaqalanishidagi 
muhim omil bo’lib, ular tufayli Yer yuzasini va tabiiy geografik jarayonlarni xilma-xilligi 

---

104 
vujudga keladi. Koriolis kuchi geografik qobiqda moddaning harakat yo’nalishiga ta’sir 
ko’rsatadi. Mazkur omillar ta’sirida atmosfera va okeandagi harakatlarning umumiy 
xususiyatlari vujudga keladi. 
Regional miqyosda geografik qobiqning tabaqalanishiga materik va okeanlarning 
joylanishi va qiyofasidagi farqlar, quruqlikning relefidagi farqlari muhim o’rin tutadi. mazkur 
omillar ta’sirida nam va issiqlik taqsimlanadi, atmosfera va okean harakatlari turlari vujudga 
keladi, geografik zonalar o’ziga xos ravishda joylashadi. 
Regional miqyosda hudud materikning qirg’og’ida, markazida joylanishi muhimdir. 
Ana shunday omillar ta’sirida regional geotizmlar orasidagi o’zaro ta’sirning o’ziga xos 
xususiyatlari vujudga keladi (dengiz yoki quruq iqlim, musson shamollari yoki g’arbiy 
shamollar va x.k.). Bunda reginal geotizmlarning qiyofasi, boshqa geotizmlar bilan chegarasi va 
bir-biri bilan farqlari muhim ahamiyatga ega.
Mahalliy miqyosda geografik qobiqning tabaqalanish omillari bo’lib relefning tuzilishi 
(daryo vodiylari, suv ayirg’ich va x.k,), tog’ jinslarining tarkibi va ularning fizik va ximiyaviy 
xossalari, yonbag’irlarning shakli va ekspozitsiyasi, namlanish turlari va h.k. hisoblanadi. 
Mazkur omillar ta’sirida kichik hududlarda turli xil xususiyatga ega bo’lgan geotizimchalar 
vujudga keladi.