O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Biosferaning vujudga kelishi.
Biosferadagi hayotni vujudga kelishi hali o’z yechimini 
ohirigacha topmagan tabiatshunoslikning yirik muammolaridan biri hisoblanadi. Ko’pchilikning 
fikricha, hayot moddaning kimyoviy evolyutsiyasini biologik evolyutsiyaga o’tishi natijasida 
vujudga kelgan deb hisoblanadi. Bunday o’tish davri qachon va qayerda bo’lganligi haqida 
xanuzgacha aniq ma’lumotlar olingani yo’q. Yaqin yillargacha Yerning o’zini mutloq yoshi 
haqida xam har xil fikrlar mavjud edi, eng yangi usullar yordamida olingan ma’lumotlarga 
qaraganda Yerninng mutloq yoshi 4,5 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlandi. Yerdagi eng qadimgi 
cho’kindi tog’ jinslarning mutloq yoshi esa 4 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlangan. 
Ko’pgina olimlarning fikricha Yerda hayot vujudga kelishidan oldin qariyb 1 mlrd. yil 
davomida organik birikmalarning abiogen sintezi amalga oshgan va shundan keyin birlamchi 
sodda organizmlar shakllangan deb hisoblanadi. 
Atrof – muhitning sharoitiga moslashishi, organizmlarni tabiiy raqobat natijasida tanlanishi tirik 
organizmlarning evolyutsiyasini ta’minladi. 
Birlamchi tirik organizmlarni vujudga kelishi atmosfera, litosfera va gidrosferadagi 
moddani biologik o’rin almashishiga jalb etish bilan birga uni energiya manbalaridan 
foydalanish imkonini yaratdi. Organizmlarning ichki energiya manbai, agar u uni tashqi 
muhitdan nur, issiqlik sifatida olmasa, moddani oksidlanish jarayonida ajratgan energiyasidan 
iborat. Ma’lum muhitda vujudga kelgan organizmlar bu muhitni u yoki bu darajada 
o’zgartirdilar, o’zlari xam o’zgarib boradilar. Shunday qilib biosfera deganda tirik organizmlar 
mavjud muhit tushuniladi. 
Ekotizimlarda energiya va materiya oqimi ro’y beradi. Biosfera va biogeografiya bir-biri 
bilan chambarchas bog’liq. Biosfera Yer sharida o’simliklar va hayvonat dunyosining 
tarqalishini o’rganadi. Hamda u o’simliklar va hayvonat dunyosini geografik tarqalishi va 
joylashishiga ta’sir ko’rsatuvchi jarayonlarni o’rganadi. 
Biosferada ekologiyaning o’rni kattadir. Sababi ekologiya organizmlar bilan atrof-muhit 
o’rtasidagi bog’liqlikni tadqiq etuvchi fandir.
Biosferada karbonat angrid gazining antropogen yo’l bilan ko’plab chiqarilishi, o’simliklar va 
hayvonat dunyosi hamda inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. 
Biosferada fotosintez jarayoni katta ahamiyatga ega. Fotosintez jarayoni (sxemaga qarang) 
da o’simliklar u karbonat angrid gazini tabiatdan so’rib olib, o’z navbatida kislorodni havoga 
chiqaradi. SHuningdek fotosintez jarayonida o’simliklar uglevodlar ishlab chiqaradi. Uglevodlar 
organik birikma bo’lib, uglerod, vodorod va kislorod elementlari asosida hosil bo’ladi. 
Fotosintez jarayoni uchun suv, havo, quyosh energiyasi zarur bo’ladi.
84
84
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”.264-279- b (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

---

99 
Biosferada moddaning ikkita asosiy toifasi mavjud: ular tirik organizmlar va jonsiz modda. 
Yerda hayotni keng tarqalishida tirik organizmlarni har xil sharoitga moslashish qobiliyati 
muhim axamiyatga ega. Misol tariqasida ba’zi bir mikroorganizmlar harorati +180
0
dan -253
0
ga 
bo’lgan muhitda yashashi mumkinligini ko’rsatishimiz mumkin. Ulardan ba’zi birlari 3000 – 
8000 atmosfera bosimiga chidashi mumkin. Hayot shakllari xam xilma – xildir. Yer yuzida 500 
mingga yaqin o’simlik va 1,5 mln.ga yaqin hayvonot turlarni uchratishimiz mumkin, dunyodagi 
hamma minerallarning soni esa 4 mingdan biroz ko’proq xolos.