2- mavzu: Texnogen omillarning agrotizimlar holatiga salbiy ta’siri Reja

2.3. Texnogen omillar o‘simliklarga ta’sirining oqibatlari
Tabiiy tizimlar va agroekotizimlar ham bioekotexnosferaning ajralmas qismi 
bo‘lib, biotizimlar kabi ular ham o‘zlarini kichik-kichik qismlari, hududiy va 
global holatda texnogen omillarning ifloslovchi ta’sirini sezadi va mahsulot hosil 
bo‘lishi hamda energiyani almashishida katta salbiy o‘zgarish jarayonlari yuzaga 
keladi. Bu holat agroekotizimlar komponentlarini sifat va miqdor turg‘unligining 
o‘zgarishi bilan ekinlar mahsuldorligining pasayishiga olib keladi. Natijada qishloq 
xo‘jalik ishlab chiqarishning doimiyligi buziladi. 
Masalan, rangli metallurgiya korxonasi atrofida gaz-changni atmosferaga 
intensiv chiqishi natijasida o‘simlik qoplamining tuzilishi buzilgan, hattoki 
o‘simliklar yo‘qolib 5.10 km maydonda texnogen cho‘l hududi hosil bo‘lgan, 
tuproq, er usti va er osti suvlari zaharlangan. Rossiyaning Norilsk tog‘ kon-
metallurgiya kombinatidan 60-70 km narida fitotsenozning tabiiy holati va tarkibi 
sezilarli darajada o‘zgargan (Lozanovskaya va boshq.,1998). 
Ayrim olimlarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, juda kam miqdorda (1/1000) 
margumush, qo‘rg‘oshin va rux bo‘lgan tuproqda 600 m atrofida yomg‘ir 
chuvalchanglari bo‘lmaydi. 1500 metrda ularning soni juda oz bo‘lib, shu 
kimyoviy elementlar tuproqni «o‘liklashtirar» ekan (CHernikov, 2000; CHekeres, 
2000). 
Quyidagi jadvalda atmosferaga chiqariladigan zararli chiqindilarni qishloq 
xo‘jalik ekinlarining mahsuldorligiga ta’siri ko‘rsatilgan (%; Balatskiy, 1979, 4 -
jadval): 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, atmosferani ifloslovchi manbaga yaqin joyda 
qishloq xo‘jalik ekinlarining mahsuldorligi 15,2% dan (roj) 62,6% gacha (kanop) 
kamaygan. Ifloslangan yem-xashak bilan oziqlangan sigirlar o‘rtacha 19,8% kam 
sut bergan, ularning semirishi esa 19,4-37,5 ga pasaygan. 
4 –jadval 
Atmosferaga chiqariladigan zararli chiqindilarni qishloq xo‘jalik ekinlarining 
mahsuldorligiga ta’siri 
Ekinlar
nomi 
CHiqindi manbasidan uzoqligi, km 
2-3 
5 
Bug‘doy
18,7 
9
,
4 
R
oj 
15,2 
7,6 
Arpa 
24,4 
12,2 

---

Suli 
31,3 
15,5 
Jo‘xori 
25,0 
12,5 
Kartoshka 
35-47 
18-24 
Lavlagi 
25-62 
13-31 
Kanop 
62,6 
31,3 
Yo‘ng‘ichq
a 
33,1 
16,6 
Beda 
37,8 
18,9 
Quyosh nuri madaniy o‘simliklar fotosintez jarayoni organik moddaning hosil 
bo‘lishi va shu jarayonda texnogen ifloslovchi moddalar (gaz, chang, zarrachalar, 
suyuq moddalar) bevosita va bilvosita o‘simliklar yaprog‘i, guli, ildizi, guli, 
mevasi orqali o‘tib, ular hosil qilgan mahsulotlar tarkibida bo‘ladi. Ifloslovchi 
moddalarning ta’siri yo ko‘rinadi (yaproq sarg‘ayishi, qurishi, dog‘lar hosil 
bo‘lishi, mevaning to‘kilishi), yoki ko‘rinmaydi (o‘simlik hujayra-to‘qima 
suyuqlik va boshqa organlari tarkibida bo‘lib, o‘simlik tanasining ichki 
biokimyoviy o‘zgarishlarga olib keladi, natijada o‘simlik (tanasi, mevasi, hosili) 
hayvon va inson tanasi zaharli modda tutuvchi biomanbaga aylanadi. 
Zaharli kimyoviy texnogen moddalar Rb, As, F, S0
2
, SO
3
, turli birikmalar HF, 
SiF
4
, HCl o‘simliklarni kuchli zaharlaydi (yaproqlar to‘kiladi, mevalar qotib 
sharbatsiz bo‘lib qoladi). Zaharli gazlarning o‘simliklarga ta’siri ularning 
konsentratsiyasiga va ta’sir qilayotgan vaqtga bog‘liqdir. Yuqori konsentratsiyani 
uzoq vaqt ta’sir qilishi eng xavfli hisoblanadi. Zaharli gazlardan S0
2
, HF, HCl kabi 
don ekinlari, pista, qovoq, tarvuz, kartoshka va dorivor o‘simliklarga kam ta’sir 
qilsa, yem-xashakli, dukkakli, danakli mevalar, yong‘oq, uzum, qulupnay 
kabilarga juda kuchli ta’sir qiladi. Shu zaharli gazlardan nina bargli daraxt va 
butalar tez zaharlanib, ninalarini to‘kib, qurib qoladi. Masalan, S0
2
o‘simliklar 
naviga, ekilgan vaqtiga, rivojlanish davri, yorug‘likning intensivligi, havo harorati 
va tuproqning namlik darajasiga qarab turlicha ta’sir qiladi. Har qanday holatda 
ham oltingugurt 
birik
malari fotosintez jarayoni, xlorofill miqdori va mahsulotini 
kamaytiradi, ya’ni S0
2
, ning 0,1 mg/m
3
havodagi miqdori loviya hosilini 30% ga 
kamaytiradi. Jo‘xori barglaridagi mezofil to‘qimalari SO
2
, ni yutishda fotosintez 
hamda uning o‘sish jarayonlarini kamaytiradi. 
O‘simlik tanasida S0
2
to‘planishi bilan hujayralarda suvning to‘planishi, 
shakar moddalar, mineral moddalar (K, Ca) kelishi va pH ning darajasi pasayadi. 
Ko‘pchilik olimlarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, S0
2 
ning 70% darajasi 
arpa yaproqlariga tushsa, shu yaproqlarda oltingugurt kislotasi hosil bo‘ladi. 
Oltingugurt oksidining fitotoksik konsentratsiyasi havoda 50-90 mkg/m
3
atrofida bo‘lib, o‘simliklardan faqat kartoshka S0
2
ning yuqori (250 mkg/m
3
) 
konsentratsiyasiga chidamlidir (CHekeres, 2000). 
Qishloq xo‘jadik o‘simliklari uchun eng xavfli toksikant - bu ftordir. Uning 
gazsimon birikmalari (HF, SiF
4
, H
2
SiF
2
, CF) hamda qattiq zarrachalar va 
aerozollari (NaF, CaF
2
, Na
3
AlF
6
, AlF
3
, Na
2
SiF
6
) ham uchraydi. S0
2
atmosferadagi 
miqdori ifloslanmagan agroekosistemalar uchun 1.10
-4
mg/m
3
atrofida bo‘lib, 

---

uning yuqori kimyoviy aktivligi suvda eruvchi formasidir. Ftor birikmalari 
tuproqdaga organik va noorganik komponentlar, elementlar bilan reaksiyaga kiradi 
va tuproq majmualari tomonidan tez shimiladi. Tuproqning fizik–kimyoviy biologik 
tarkibida sezilarli salbiy o‘zgarish yuzaga keladi, uning hosildorligi pasayadi, olingan 
hosil ekologik jihatdan insonlar, hayvonlar uchun zararli bo‘ladi. Tirik organizmlar 
to‘qimalarida S0
2 
konsentratsiyasi 1,5-2,0 mm/kg dan ortganda tanada 
intoksikatsiya - zaharlar ko‘payishi, qizil-qo‘ng‘ir rangli dog‘lar hosil bo’lishi, 
o‘simlik rivojlanishi, aktiv o‘sishi buziladi. Shuning uchun ftor chiqaruvchi 
korxonalardan 3 km uzoq joylarda dehqonchilik ishlarini olib borish, ftor tasir 
qilgan yem-xashakka toza o‘t, somonlarni aralashtirib chorva mollarga berish ftor 
miqdorini kamaytiradi, hayvonlar mahsuloti ancha toza bo‘ladi. 
Agroekotizimlarga salbiy ta’sir qiladigan texnogen omillardan, yana biri azot 
birikmalari bo‘lib, ular ma’lum miqdordan ortgandan keyin agroekotizim 
komponentlariga salbiy ta’sir qiladi. Yuqori haroratli yonishdan azot oksidi 
(N0) 
atmosferaga chiqadi, u tezda oksidlanib dioksid azotga 
(N0
2
)ga 
aylanadi. 
Ma’lumki, o‘simliklar tomonidan qabul qilingan azot oksidlari metabolizm 
jarayonlarida: 
N0
2
- 
N0
3
,-N0
2
, -HN
4+
- 
aminokislotalar - oqsillar hosil bo‘ladi, 
lekin assimilyasiyada hosil bo‘lgan azot oksidlaridan nitritlar (
N0
2 
-
) juda zaharli 
bo‘lib, turli fizologik jarayonlarning o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Ba’zi o‘simliklarga 
ammiak to‘planib, hujayralarning buzilishiga olib keladi. O‘simliklarning 
to‘qimalarida esa 65% gacha dioksid azot to‘planishi mumkin. 
O‘simliklarning azot birikmalari ta’siridan zararlanishi katta sanoat 
korxonalari atrofida, magistral avtomobil yo‘llarining chetida kuzatiladi, 
ekinlarning hosili pasayadi, o‘simlikning ekologik omillar ta’siriga chidamliligi 
yo‘qoladi, kasallikka tez beriladi. Shuni ham aytish kerakki, yuqori darajada 
ifloslangan hududlarning o‘simliklarida O
3
,SO
2
, N
O
2
kabi zaharlovchi gazlarga 
nisbatan chidamlilik qobiliyatlari ham yuzaga keladi. Ayniqsa, bunday holatni 
yaylov o‘tloqlarida kuzatish mumkin. 
O‘simliklarga texnogen ta’sirning yana bir tomoni, N
O
2
, SO
2 
gazlar 
o‘simliklardagi abssiza kislotasi (tinchlik gormoni) miqdorining o‘sishini 
tezlashtiradi. Bu kislota o‘simliklarning qurg‘oqchilik va kasalliklarga chidamlilik 
qobiliyatini oshiradi, tanadan yer osti mevalarga moddalarning oqib kelishini 
tezlashtiradi. 
Sanoat va avtotransport manbalaridan chiqadigan va ta’sir qiladigan zaharli 
gazlarga o‘simliklar quyidagi yo‘llar bilan moslashadi, ya’ni: 
1.O‘simliklar kserofitizatsiyalashadi, tanasida kutikulalar qalinlashadi, tuklar 
miqdori ortadi va natijara zaharli gazlarning o‘simlikka o‘tishi kamayadi.
2.Fiziologik moslashish jarayonida o‘simliklar biokimyoviy yo‘l bilan 
zararsizlantiradi va to‘plab, akkumulyasiya qilib, moddalar aylanish jarayonida 
(kation-anion holda) tanadan chiqarib yuboradi. 
3.Tabiiy tanlanish - texnogen - kimyoviy omillar ta’sir qiladigan hududlarga 
chidamli o‘simliklar to‘rlarini o‘z-o‘zidan yoki sun’iy yo‘l bilan ko‘payishi 
ta’minlanadi 

---

O‘simliklarga
salbiy 
ta’sir
qilib, ularning 
o‘sish
, rivojlanishi, 
hosilining pasayishiga 
olib 
keladigan turli toksikant gazlarni 
atmosferaga chiqaradigan manbalar 
—
kombinatlar, 
zavodlar,
 
korxonalarning 
ishlab 
chiqarish faoliyatlarini nazorat qilish, doimiy 
monitoring 
o‘rnatish
yo‘li
bilan 
gazsimon chiqindnlar miqdorini 
kamaytirish, atmosferani ifloslovchi gazsimon, suyuq va 
qattiq 
chiqindilarni zamonaviy uslublar bilan aniqlash, ishlab 
chiqarishda 
chiqindisiz texnologiyani joriy qilish 
yo‘li bilan agroekosistemalar 
doimiyligi 
va xosildorligini saqlash va ekologik toza mahsulot 
olish mumkin. 
Shu y
erda biosferani 
ifloslovchi qattiq, suyuq, 
gazsimon moddalarni 
aniqlovchi uslublar 
va 
qo‘llaniladigan
asboblarni keltirib 
o‘tamiz
(5
-
jadval)
 
5 -jadval 
Biosferani 
ifloslovchi qattiq, suyuq, 
gazsimon moddalarni aniqlovchi 
uslublar 
va 
qo‘llaniladigan
asboblar
Uslublar 
Kerakli 
asboblarning nomlari 
Gravimetrik 
Maxsus laboratoriya 
Titrimetrik 
Maxsus 
laboratoriya 
Spektrometriya 
Kolrimetr. Siektrofotometr 
Ulrafiolet spektrofotometriya 
UF-spektrofotometr 
Atom-absarbpion spektroskopiya 
AA- 
spektrofotometr 
Gaz xromatografiya 
Gazli xromagotograf 
Voltamperometriya 
Impulsli polyarograf, doimiy tokda 
Spektrofluorimetriya 
Spektrofluorimetr 
Suyuk xromatografiya 
Suyuq xromatograf 
Polyarografiya 
Polyarograf 
Infraqizil spektroskopiya 
Infrakizil spektrometr 
Mikrobiologik 
Mikrobiologik asboblar 
Medik-biologik 
Ilon va hasharotlar zaharini aniqlaydigai asboblar 
Xalq tabobatining uslublari 
O‘simlik
, hayvon moddalarining sharbati, massasi, 
yog‘i
Ko‘pchilik 
agrokimyo laboratoriyalari, zavod va tabiatni 
muhofaza qilish tashkilotlarida ifloslovchi moddalar tarkibini 

---

aniqlashga y
etarli imkoniyatlar yo‘q, shunday bo‘lsa ham texnogen 
omillarning tiriklikka ta’sir qilishini unutmaslik kerak
Nazorat uchun savollar: 
1.Texnogen omil deganda nimani tushunasiz? 
2. Atmosfera va oqova suvlardagi ifloslovchi moddalar va ularning miqdori? 
3.Ekologik xavfli ishlab chiqarish obe’ktlari qaysi sohalar hisoblanadi?: 
4.Ifloslovchi moddalar guruhlari va ularning manbalarini ayting? 
5.Texnogen omillar ta’sirining oqibatlari nimalardan ibort?
6. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari eng xafli toksikant qaysi element va uning qishloq
xo‘jalik ekinlariga ta’siri nimalardan iborat?