Kasimova Gulyar Axmatovna Sholdarov Dilshod Azimiddin o’g’li

1.3.
«
Pensiya ta’minotining nazorati
»
 fanining iqtisodiy fanlar tarkibida 
tutgan o’rni
 
«Pensiya ta’minotining nazorati» fani «Sug’urta nazariyasi» va «Ijtimoiy 
sug’urta» fani bilan uzviy bog’liq. Jamiyat rivojlanishi bilan ijtimoiy sug’urtaning 
o’rni va roli sezilarli darajada oshdi. Bunga aholining majburiy ijtimoiy 
sug’urtlanganlik darajasining oshishi, ijtimoiy sug’urta dasturlarining kengayishi, 
to’lanadigan pensiyalar, nafaqalar hajmini hamda ko’rsatilayotgan xizmatlar 
sifatining 
o’sishi, ularni moliyalashtirish mexanizmi va aholi real 
daromadlarining oshishi sabab bo’ladi.
Ijtimoiy sug’urta tizimi ikki qismdan iborat:

birinchisi, fuqarolarning sog’lomlashtirish va qayta tayyorlash tadbirlarini 
o’tkazgan holda mehnat qobiliyatini qayta tiklash va uni saqlashni 
ta’minlash;

ikkinchisi, mehnat qobiliyatini yo’qotganda yoki unga umuman ega 

---

15 
bo’lmaganlarga moddiy ta’minotini kafolatlash. 
Ijtimoiy sug’urtaning eng muhim iqtisodiy vazifasi shundaki, u mehnat 
resurslarini takror ishlab chiqarish uchun zarur sharoitni yaratadi, shu bilan birga 
ijtimoiy sohada davlat siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. Ijtimoiy sug’urta 
tizimi jamiyatda ijtimoiy himoyalanganlik, haqqoniylikni ta’minlash, nazorat 
qilish, siyosiy birdamlikni yaratish va uni saqlab qolishning dastlabki shartlaridan 
biri hisoblanadi.
Ijtimoiy sug’urta fuqarolarning qarilik, kasallik holatlari, onalik, mehnat 
qobiliyatining to’liq yoki qisman yo’qotishi, boquvchisini yo’qotish, ishsizlik kabi 
holatlarda moddiy ta’minot olishga konstitutsion huquqi borligini ko’rsatadi. 
To’lanadigan mablag’lar miqdori mehnat staji, oylik ish haqi, mehnat qobiliyatini 
yo’qotganlik darajasini hisobga olgan holda aniqlanadi va amaldagi qonunchilikka 
asoslanadi.
Majburiy ijtimoiy sug’urta mablag’laridan pul to’lovlari ijtimoiy xizmatlarni 
moliyalashtirish ko’rinishida ishlatiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy ma’noda resurslar hajmi 
jihatidan birinchi o’rinda pul to’lovlari turadi. Ular pensiya, nafaqalar, 
kompensatsiyalar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Majburiy ijtimoiy sug’urta 
fuqarolarning yoshi, ijtimoiy kelib chiqishi, daromadidan qat’iy nazar ijtimoiy 
sug’urta kafolatlarini (pensiya, nafaqa) ma’lum miqdorini olishni ta’minlashga 
qaratiladi. Majburiy ijtimoiy sug’urtaga mehnat qiluvchi va uning oilalarini 
qarilikda, kasallik hollarida, ish qobiliyatini yo’qotganda, onalik va bolalikni 
muxofaza qilishda moddiy ta’minlovchi davlat kafolat tizimi sifatida qaraladi. 
Majburiy ijtimoiy sug’urta mablag’lari korxonalar, tashkilotlar, muassasalar 
xodimlari va ishchilarning maqsadli mablag’lari, yakka tadbirkorlarning badallari 
hamda byudjet mablag’lari hisobidan shakllantiriladi.
«Ijtimoiy himoya» atamasi birinchi marta 1935 yilda AQShning «Ijtimoiy 
pensiya sug’urtasi to’g’risida»gi Qonunida ishlatildi. Bu qonun keksalik, o’lim, 
nogironlik va ishsizlikdan majburiy sug’urtalash instituti faoliyatining huquqiy 
asoslarini belgilab berdi, mazkur qonun mamlakat uchun yangilik bo’ldi. Bu atama 
tez orada dunyoning ko’pgina mamlakatlarida va XMTda keng qo’llanila 

---

16 
boshlandi, chunki qonun keksalar hamda mehnatga qobiliyatsizlarga yordam 
berish milliy dasturlari va tizimini tashkil etish muammosining mohiyatini sodda 
va tushunarli tarzda ifodaladi.
Xalqaro Mehnat tashkiloti, Jahon Sog’liqni Saqlash tashkiloti, Xalqaro ijtimoiy 
ta’minot Assotsiatsiyasining ijtimoiy sug’urtalash va ijtimoiy yordam, 
ishlayotganlarga mehnatga qobiliyatsizlik hollarida eng kam daromadlarni 
kafolatlash bo’yicha, shuningdek, mehnat sharoitlari va uni muhofazalash, ish haqi 
sohasidagi konventsiyalar va tavsiyalarni ishlab chiqish hamda qabul qilishda 
«Ijtimoiy himoya» tushunchaning doirasi ancha kengaytirildi. Xalqaro Mehnat 
tashkilotining bu sohadagi «Ijtimoiy ta’minotning minimal me’yorlari to’g’risida» 
102-sonli Konventsiyasi (1952); «Ijtimoiy ta’minot sohasidagi teng huquqlilik 
to’g’risida» 118-sonli Konventsiya (1962); «Keksa mehnatkashlar to’g’risida» 
162-sonli Konventsiya (1980); «Ijtimoiy ta’minot sohasida huquqlarni saqlash 
to’g’risida» 157-sonli Konventsiya (1982) va boshqa xalqaro hujjatlar qabul 
qilindi. 
Davlat ijtimoiy sug’urta orqali quyidagi vazifalarni bajaradi: 

ishga layoqatsiz va mehnat jarayonida ishtirok etmaydigan shaxslarning 
xarajatlarini qoplashga qaratilgan pul fondlarini shakllantirish va nazorat 
qilish; 

mehnat resurslarini takror ishlab chiqarishning tuzilma va zarur miqdorini 
ta’minlash; 

jamiyatning ishlovchi va ishsiz a’zolarini moddiy ta’minlashdagi uzilishlarni 
kamaytirish; 

aholining mehnat jarayonida jalb etilmagan guruhlarining yashash darajasini 
ko’tarishga erishish. 
Rivojlangan jamiyat sharoitida sug’urta mulkchilikning barcha shakllarini, 
korxonalar, 
tashkilotlar, 
fuqarolar 
daromadlari 
va 
ijtimoiy 
manfaatlari 
himoyasining asosiy vositasiga aylandi. Ijtimoiy sug’urtaning muhim jihati 
shundaki, u ish beruvchi va ishchilarning maqsadli badallari asosida shakllangan 
maxsus byudjetdan tashqari fondlar tomonidan moliyalashtiriladi. Ijtimoiy sug’urta 

---

17 
fondlarining muhim xarakteri hamda ish beruvchi va ishchilarning birdamlik 
qoidasi ularni boshqarishning o’ziga xos xususiyatlarini belgilab beradi. Bu fondlar 
o’zini-o’zi boshqarish va notijorat xo’jalik yuritish qoidasi asosida ishlaydi.
Sug’urta – bu uning qatnashchilari o’rtasida ko’rilishi mumkin bo’lgan 
zararlarni qoplashga mo’ljallangan maqsadli sug’urta fondlarini badallar hisobidan 
shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan qayta taqsimlash munosabatlari yig’indisidir. 
Sug’urtaning iqtisodiy mohiyatiga uning funktsiyalari mos keladi, ular sug’urtani 
moliya tizimining bir bo’g’ini sifatida uning xususiyatlarini oydinlashtiradi. 
Sug’urtaning to’rtta funktsiyasiga urg’u beriladi: jamg’arish, tavakkalchilik, oldini 
olish, nazorat.
Asosiy funktsiya tavakkalchilik funktsiyasi hisoblanadi, chunki sug’urtaviy 
tavakkal zarar ehtimolligi sifatida talofat ko’rgan xo’jaliklarga pullik yordam 
ko’rsatish bo’yicha sug’urtaning asosiy yqnalishi bilan bevosita bog’liq. Aynan 
tavakkalchilik funktsiyasining amal qilish doirasida sug’urta ishtirokchilari 
o’rtasida bo’lishi mumkin bo’lgan sug’urta hodisalari oqibatlari bilan bog’liq pul 
shaklidagi qiymatning qayta taqsimlanishi ro’y beradi. Oldini olish funktsiyasi 
sug’urta fondi mablag’larining bir qismi hisobidan sug’urta tavakkalchiligini 
kamaytirish bo’yicha tadbirlarni moliyalashtirishga yo’naltiriladi.. Hayot 
sug’urtasida sug’urta kategoriyasi kredit kategoriyasi bilan hayotni ma’lum 
muddatgacha sug’urtalash shartnomalari bo’yicha mablag’larni jamg’aradi. Hayot 
sug’urtasi orqali pul mablag’larini jamg’arish oilaviy sharoitda sug’urtaviy 
himoyaga bo’lgan ehtiyoj bilan bog’liq. Shu bilan sug’urta jamg’arish 
funktsiyasini ham bajarishi mumkin. Sug’urtaning nazorat funktsiyasi sug’urta 
jamg’armasini qat’iy maqsadli shakllantirilishi va uning mablag’laridan to’g’ri 
foydalanilishidan iborat. 
«Pensiya ta’minotining nazorati» fani «Moliyaviy nazorat» fani bilan uzviy 
bog’liq. Nazorat – boshqaruv organlarining ayrim boshqaruv sohalarida davlat 
tomonidan belgilangan qoidalarga xo’jalik sub’ektlari, mansabdor shaxslar rioya 
etishini nazorat qilishdan iborat bo’lgan faoliyatdir. Moliyaviy nazoratning yuzaga 
kelishi va rivojlanishi davlat moliya tizimining tashkil etilishi va rivojlanishi bilan 

---

18 
shart qilib qo’yildi. Moliyaviy nazorat – bu moliyaviy tekshirish va u bilan bog’liq 
bo’lgan masalalar xarakatini va muomalasini majmui bo’lib, xo’jalik sub’ektlari 
faoliyatini va boshqarishni o’ziga xos usullar va shakllar yordamida tashkil 
etishdir.
Mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali amal qilishining 
zaruriy sharti bo’lib moliyaviy nazorat xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat 
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish yuzasidan davlat 
nazoratining tarkibiy elementi bo’lib hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning maqsadi 
– tuzatish choralarini ko’rish, aybdorlarni javobgarlikka tortish va byudjet intizomi 
buzishlarning oldini olishdan iborat. Bozor iqtisodiyoti uchun davlat moliyaviy 
nazorati faoliyatning alohida bir sohasiga aylanib boradi. Davlat moliyaviy 
nazoratning ob’ekti bo’lib, boshqarishni barcha darajalarida moliyaviy 
resurslarning shakllanishi va ishlatilishidan taqsimlanish jarayonlari maydonga 
chiqadi. Bu boradagi davlat moliyaviy nazorati, avvalo, davlat moliyaviy 
resurslaridan maqsadga muvofiq va samarali foydalanish, davlat mulkidan oqilona 
foydalanishini ta’minlashga xizmat qiladi. 
Davlat moliyaviy nazoratning boshqaruv tizimining asosiy elementi bo’lgan 
umumiy nazorat tizimidagi muhim o’rni va ahamiyati shundaki, birinchidan, 
moliya o’zi iqtisodiy kategoriya sifatida ob’ektiv tarzda nazorat funktsiyasini 
bajaradi; ikkinchidan, bozor iqtisodiyotida moliyaviy munosabatlarning roli oshib 
boradi. Barcha uzluksiz takror ishlab chiqarish jarayonlarini, xo’jalik yuritishning 
barcha turlari, davlat boshqaruvining barcha darajalarini qamrab olar ekan, 
moliyaviy nazorat barcha sohalarda universal vosita sifatida amal qiladi. Moliyaviy 
nazorat ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish samaradorligini oshirishga, xo’jalik 
yuritishning yuqori natijalariga erishishga, Davlat byudjeti, davlat maqsadli 
jamg’armalari daromadining oshishiga hamda davlat maqsadli jamg’armalari 
mablag’laridan samarali va maqsadga muvofiq foydalanilishiga ta’sir etadi.