A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Uglerod guruhi minerallari
Bu guruhga olmos va grafit kiradi. Ular bir-birlaridan fizik 
xususiyatlari bilan keskin farq qiladi.
Olmos - S. 
Nomi grekcha - «adamas» “yengilmas” degan 
ma’noni anglatadi. U tabiatda o‘ta qattiqligi va turli shakli: oktaedr, 
rombododekaedr va kub qiyofalarida mavjud. Olmosning oddiy ko'z 
bilan payqamaydigan xillaridan tortib, to yuz va ming karatli 
(1
karat - 0,2 g) va undan ham yirik kristallari uchraydi. Dunyodagi 
eng yirik olmos kristali - 3106 karatli «kullinan», 1905-yilda 
Janubiy Afrikada topilgan (4-jadval).
4-jadval
Dunyodagi yirik olmos kristallari haqida ma’lumotlar
(V.A.Milashev bo‘i^icha).
Yirik olmos nomi
OgMrligi
(karat
hisobida)
Topilgan joyi va yili
KulUnan
3106
Janubiy Afrika, 1905
Eksselsior
971,5
Janubiy Afrika, 1983
Serra Leone yulduzi
968,9
G‘arbiy Afrika, 1972
Buyuk Mogol
787
Hindiston XVII asr
Prezident Vargas
726,6
Braziliya, 1938
Nizomii
440
Hindiston, 1935
Viktoriya
428,5
Janubiy Afrika, 1880
Toj-Mahal
146
HindistonXUl 1 asr
Shox Akbar
119
Hindiston, 1918
73

---

Olmosning rangi, shaffofligi turlicha: rangsiz, shaffof, oq, 
havorang, yashil, sarg‘ish, jigarrang, qizg‘ish, to‘q kulrang, ba’zan 
qora. Olmosning ichki tuzilishi uning hosil boMish sharoiti haqida 
qocshimcha ma’lumot beradi. Masalan, yuqori haroratda yuzaga 
kelgan olmos - oktaedr qiyofasida, rangsiz bo‘ladi.Haroratning asta- 
sekin pasayishi natijasida uning shakli rombododekaedrdan kub 
shakliga qarab o ‘zgaradi va rangi quyuqlashib qora bo‘ladi. 
Olmosning qattiqligi 10. Mutlaq qattiqligi kvars qattiqligidan ming 
marta, korund qattiqligidan 150 marta ortiq. Olmos mo‘rt bo'lib, 
ulanish tekisligi (III) bo‘yicha o‘rtacha mukammal. Solishtirma 
og‘irligi — 3,4-3,5, kuchsiz elektr oMkazuvchan. Tabiatda olmosning 
o ‘ta sifatli, chiroyli xillari bilan birga yomon xillari uchraydi: l)Bort 
shaklsiz, darzliklardan tashkil topgan, mayda qo‘shimtalarga boy;
2)Ballas - shu’lasimon, sharsimon mayda zarrali turi; 3)Karbonado
— zich kristalli, qora rangli, ba’zan mayin, g‘ovak donali 
agregatlardan iborat.
17-rasm. Olmos.
1953 yili shved mutaxassislari birinchi marta sun’iy olmosni 
laboratoriyada 3270°S li haroratda va 10 KB bosimda olishga 
muvaffaq boMishgan.
74

---

O ltingugurt - S. Ko'pincha toza holda bo'ladi, ammo 
ba’zan-gil yoki organik moddalar, neft tomchilari, gaz va boshqalar 
bilan mexanik aralashma holda bo'ladi. Rombik singoniyali, 
ayrimda rombodipiramidal shakllarda uchraydi. Oltingugurt yaxlit, 
tuproqsimon massalar holda topiladi. Buyraksimon, oqiq - tomma 
shakllarda bo'ladi. Rangi -to 'q sariq, limon-sariq, asal-sariq, sariq, 
kulrang-sariq, qo'ng'ir va qora. Kristallari olmosdek, ba’zan 
yog'langandek yaltiraydi. Toza kristali numi yaxshi o'tkazadi. 
Oltingugurtning qattiqligi -