A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Yoshni aniqSashning geliy usuli
Yuqorida biz uran va toriy yadrolarining radioaktiv 
parchalanishi natijasida geliy yadrosi hosil bo‘lganini aytib o'tgan 
edik. Qattiq kristaliilc strukturaga ega boigan ba’zi minerallarda 
uran va toriyning parchalanishi natijasida to'plangan butun geliy 
yaxshi saqlanadi va mineral hosil bolgandan buyon o‘tgan vaqt 
ichida deyarli sira yo‘qolmaydi. Bunday minerallarning yoshini 
geliyning to‘planishiga qara'b aniqlash mumkin. Biz bir gramm 
uranning parchalanishi natijasida bir yilda hosil bo'ladigan geliyning 
miqdorini bilamiz. Shu sababli mineral tarkibidagi uran va geliy 
miqdorini aniqlash yo‘li bilan shu mineralning yoshini hisoblab 
chiqarisnimiz mumkin. Buning uchun mineral hosil bo‘lganidan 
buyon o'tgan vaqt ichida to'p.langan geliy miqdorini urandan geliy 
hosil bo‘lish tezligiga taqsimiash kifoya. Bu geliy usuli deb ataladi. 
Geliyni yaxshi saqlaydigan minerallar kamdan-kam hollardagina 
qo‘llaniladi; kaliy-argon usuli esa, ancha keng tarqalgandir.
Yoshni aniqlasht*ing argGn va stronsiy usuli
Yuqorida aytib o‘tilganidek, tabiatda radioaktiv qatorlarga 
mansub boigan radioaktiv elementlardan (ashqari yakka radioaktiv 
elementlar ham 
bor. 
Kaliyli minerallarda kaliy-40 
izotopi 
parchalanishi natijasida radiogen argon hosil bo‘ladi. Mineral hosil
/
217

---

boMganidan buyon o ‘tgan vaqt ichida radiogen argon uni aniq 
o‘lchash uchun yetarli miqdorda to ‘planadi. Agar mineral tarkibida 
qancha kaliy va argon borligini aniqlasak va kaliydan argon hosil 
bo4lish tezligini bilsak, mineralning yoshini aniqlashimiz va shu 
bilan tarkibiga tekshirilayotgan mineral kiradigan jinsning yoshini 
bilishimiz mumkin.
Tabiatda kaliyli minerallar tarkibida uran va toriy bo‘lgan 
minerallarga nisbatan ancha ko‘p uchraganligidan bu usul alohida 
ahamiyat kasb etmoqda. Bu jihatdan kaliy-argon usuli ancha 
afzalliklarga ega. Yoshni kaliy-argon nisbati asosida aniqlash uchun 
olinadigan natijalaming aniqligiga ishonch hosil bo‘lisn zarur. 
Mineral hosil boMganidan buyon o‘tgan uzoq vaqt davomida 
kaliyning parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan argon minerallar 
saqlanib 
qolarmikin, 
degan 
savol 
tugMladi. 
Eksperimental 
tekshirishlar va o4kazilgan tajribalar Shuni ko‘rsatadiki, slyudalarda 
argon juda yaxshi saqlanadi va uranli minerallarda qo'rg‘oshin 
to‘planganidek butun argon ham mineralda to‘planadi. Quyidagi 
misol yoshni aniqlashda bu usulni qoMlanish mumkinligini yaqqol 
ko‘rsatib turibdi. Slyudalar gruppasidan ikki mineral - biotit va 
muskovit olindi. Bu minerallar bir tumandan olinib, qo‘rg‘oshin 
usuli asosida aniqlanganda ularning yoshi 1800-1900 million yil 
ekanligi ma’lum bo‘ldi. Bu minerallarning nusxalari analiz qilish 
uchun 
yoshini 
aniqlash 
bilan 
shug‘ullanuvchi 
bir 
necha 
laboratoriyaga yuborildi.
Ko‘rib turibmizki, barcha laboratoriyalarda bir-biriga juda 
yaqin natijalar olindi. Bundan tashqari, xuddi shu jinslaming yoshi 
qo‘rg‘oshin usuli asosida aniqlanib, bir xil raqamlar olindi. Bu, 
qo‘llanilgan usullaming maqbulligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Argon usulidan tashqari, keyingi yillarda mbidiy 87 ning 
radioaktiv izotopidan stronsiy to‘planishiga asoslangan rubidiy- 
stronsiy usuli ishlab chiqildi. Rubidiyning parchalanish tezligini 
bilsak va mineral tarkibida qancha rubidiy va stronsiy borligini 
aniqlasak shu miqdordagi stronsiyning to cplanishi uchun zarur 
bo‘lgan vaqtni hisoblab chiqarishimiz mumkin. Yoshni rubidiy- 
stronsiy usulida aniqlash uchun ko‘p hollarda yoshini argon va kaliy 
nisbati asosida bilish mumkin boMgan kaliyda minerallar maqbuldir.
218

---

Bu xol minerallaming yoshini ikkita mustaqil usul asosida aniqlash 
imkonini beradi. Har ikka usul asosida olingan natijalarni taqqoslab 
ko‘rish hisoblab chiqilgan raqamlarning to‘g‘riligi yoki noto‘g‘riligi 
haqida fikr yurgizishga imkon beradi. Buni hisoblab chiqilgan 
yoshJarning bir-biriga mosligi yoki bir-biridan farqiga qarab bilish 
mumkin.
Yaqindagina 
minerallaming 
yoshini 
reniy 
usulida 
aniqlashning dastlabki natijalari olindi. Minerallaming yoshini bu 
usul asosida aniqlash uchun tarkibida reniy boigan minerallarda 
osmiy 187 ning to‘planishidan foydalanildi. Lekin, reniyga boy 
minerallar tabiatda kam uchraganligi sababli bu usul keng 
tarqalmadi.
Har xil tog‘ jinslarining yoshini radioaktiv usullar asosida 
aniqlash yuzasidan olib boriigan g‘oyat katta ishlar natijasida turli 
geologik zamonlarda paydo bo'lgan tog‘ jinslarining absolyut 
geoxronoiogiyasiga oid juda ko'p ma'lumotlar olindi.