Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

 Tabiatda fosforning aylanishi 
O‘simliklar tanasida fosfor organik birikmalar, fosfor kislotasi va tuzlari holida uchraydi. Fosfor 
o‘simliklar tanasidagi oqsillar (fosfoproteinlar), nuklein kislotalari, fosfolipidlar, shakarlarning fosfor 
efirlari, nukleotidlar, makroergik bog‘larga ega bo‘lgan (ATF, NAD+) birikmalar, vitaminlar va 
boshqalar tarkibiga kiradi. 
Fosfor ayniqsa hujayraning energetik asosini tashkil etishda juda katta ahamiyatga ega. Eng erkin 
kimyoviy energiya fosfor birikmalaridagi makroergik (S-O~R) bog‘lar holida tirik hujayralarda 
to‘planadi. Ayniqsa ATF molekulalari tarkibidagi energiya o‘simlik hujayralarida energiya 
almashuvining asosini tashkil etadi. Nukleotidlar bir yoki ikki molekula fosfat kislota biriktirib olishi 
natijasida di-va trifosfat nukleotidlar hosil bo‘ladi. Bular energiyaga boy birikmalar deb ataladi. Chunki 
gidroliz qilinganda ko‘p kimyoviy energiya ajralib chiqadi. 
Fosforning nuklein kislotalar (RNK, DNK), nukleoproteidlar va membranalarning asosini tashkil 
etuvchi lipidlarning tarkibiga kirishi ham uning juda katta fiziologik ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. 
Ayniqsa kofermentlar va degidrogenaza fermentlari (NAD, NADF, NADFN2) tarkibida o‘simliklarning 
fotosintezi va nafas olish jarayonlarida ishtiroki, uning o‘simliklar hayotida ahamiyati katta ekanligini 
bildiradi. 
Fosfatidlar protoplazmaning tarkibiga kiradi. Uning strukturaviy tuzilishida ishtirok etadi va 
o‘tkazuvchanlik xususiyatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. 
O‘simliklarda fosforning asosiy zapas shakli fitindir. Fitin shaklida fosfor ayniqsa urug‘larda ko‘p 
to‘planadi. Masalan, chigitlarda 2,5% fosfor bo‘lishi mumkin. Fitin zapas modda bo‘lganligi uchun 

---

35 
urug‘larning unish jarayonida sarflanadi (Valixonov, 1969). Fosfor monosaxaridlarning parchalanish 
jarayonida faol ishtirok etib (oksidativ fosforlanish), kimyoviy energiyaning ajralib chiqishi va juda ko‘p 
oraliq moddalarning hosil bo‘lishida qatnashadi. 
Umuman o‘simliklardagi metabolitik jarayonlarning juda ko‘p reaksiyalari fosforga bog‘liq. 
Uning o‘rnini boshqa bironta element almashtirolmaydi. 
27-rasm.