Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

O‘simlik bargining hujayralarida sitoplazmaning aylanma harakati
Oqimsimon (sirkulyatsion) formasida protoplazma harakati talaygina ingichka-ingichka oqimlar 
holida har tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Vaqt-vaqti bilan har bir oqim o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib, teskari 
tomonga oqadi. Qarama-qarshi oqimlar yonma-yon bo‘ladi. Hujayralarning markaziy qismidagi oqimlar 
ham o‘z joylarini o‘zgartirib turadi. Buni tradeskansiyaning chang iplari tuklarida oshqovoqning yosh 
shoxlaridagi tuklarida ham ko‘rish mumkin. 
Protoplazmaning harakati birlamchi va ikkilamchi bo‘lishi mumkin. Zararlanmagan va normal 
sharoitdagi tabiiy harakat birlamchi harakat deyiladi. Ikkilamchi harakat tinch turgan protoplazmaga 
tashqi ta’sir, ya’ni yondosh hujayralarning zararlanishi (kesish, jarohatlanish) , harorat , yorug‘lik, 
kimyoviy moddalar, elektr toki va boshqalarning ta’siri natijasida tezlashadi. Ta’sir kuchli bo‘lganda 
harakatni to‘xtatish ham mumkin. 
Sitoplazma harakati natijasida protoplazma va organoidlar ozuqa moddalar, kislorod, suv va 
mineral moddalar bilan to‘g‘ri ta’minlanadi. Protoplazmadagi organoidlar ham passiv harakat natijasida 
o‘zlarining funksional vazifalarini yaxshiroq bajaradilar. 
PROTOPLAZMANING QOVUSHQOQLIGI VA ELASTIKLIGI
. Qovushqoqlik hujayra
hayotidagi eng muhim xususiyatlardan biri. U hujayraning hayotiyligini va biokimyoviy faolligini 
belgilaydi. Qovushqoqlik deb eritmaning shu eritmadagi zarrachalarning o‘zaro aralashishiga to‘sqinlik 
qilish qobiliyatiga aytiladi (molekulalar, ionlararo va boshqalar). Qovushqoqik protoplazmaning
strukturaviy holatini va bu strukturani tuzuvchi kolloid zarralarning o‘zaro tortishuv kuchini 
belgilaydi. O‘simlik hujayralari protoplazmasining qovushqoqlik darajasi ularning turlariga va navlariga 
qarab har xil bo‘ladi va hayotiy jarayonida (jumladan, modda almashinuv, haroratning ko‘tarilishi yoki 
pasayishi) o‘zgarib turadi. O‘simliklarning ekologik gruppalarida ham qovushqoqlik har xil darajada, 
masalan, qurg‘oqchilik sharoitiga moslashgan o‘simliklarda, mezofitlarga nisbatan ancha yuqori, suv 
o‘simliklarida esa aksincha ancha past bo‘ladi. 

---

13 
Elastiklik ham protoplazmaning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Elastiklik deb 
zararlanmagan tirik prtoplazmaning shakli o‘zgartirilganda u avvalgi holatiga qaytish xususiyatiga 
aytiladi. Plazmaning elastikligini uning juda ingichka tola holatigacha uzilmasdan cho‘zila olish 
xususiyatida ham ko‘rish mumkin. Bu protoplazmaning ma’lum strukturadan iborat ekanligidan dalolat 
beradi. Protoplazmaning suv bilan aralashmasligi sababli uni toza suyuqlik deb bo‘lmaydi.