Olkashunoslik

Gidronim.
Tarixiy manbalarda «Zarafshon» nomi XVIII asming 
boshlaridan boshlab tilga olinadi, biroq bu daryo va uning vodiysi 
to‘g ‘nsidagi yozma m aium otlar juda qadim zamonlarga oiddir. Dast- 
avval yuqorida ta kidlab oiilganidek. «Politimet» nomi bilan antik 
davri mualliflari Kvint Kursiy R uf va Strabonlaming asarlarida tilga 
olinadi. «Politimet» Zarafshon daryosining qadimgi nomi emas, balki 
u yunonlar tomonidan berilgan nomdir. Masalan, Strabon «So‘g'ddan 
o'tadigan daryoni Aristotel Politimet deb ataydi. Boshqa ko‘pgina nom- 
lami o ‘zgartirib, yangi qo‘yilganlaridek, makedoniyaliklar ham shu 
noirmi bergan edilar», - deydi. «Politimet» so‘zi qadimgi yunon tilida 
«Hairnatli. ulug‘, azim» m a’nosini anglatadi.
Xitoy manbalarida Zarafshon daryosi «Nomi» nomi bilan qayd eti- 
ladi. Tomashekning fikriga k o ‘ra, daiy oning qadimgi nomi «Nomiq» 
b o igan. Xitoy manbalarida «Nomi» deb atalgan joy ostida ko‘proq 
Sirdaryoning ^oiqori oqimi tushunilib, Zarafshon uning irm og i deb 
hisoblangan. Abul Hasan Nishopuriyning «Xazayina al-ulum» asari- 
ga asoslangan Narshaxiy Zarafshon qadimda «Mosaf» yoki «Mosif» 
deb ham atalganligini ta’kidlaydi. Qadimgi davr yozma manbalariga
140

---

nisbatan o ‘rta asr arab geograflari asarlarida Zarafshon to ‘g ‘risida 
birmuncha to ‘1iq va aniq m a’lumotlar berilgan.
Ulaming asarlarida daiyo «Vodiy us-So‘g ‘d» va «Nahr us-So‘g ‘d» 
nomi bilan atalgan. Ibn Havqal «Nahr us-So‘g ‘d» S o 'g ‘d va Samarqand- 
da «Nahr ul-Buxoro» nomi bilan mashhur bo‘lganligini ta'kidlagan. 
«Hudud ul-olam» asarida Zarafshon Nahr ul-Buxoro deb keltiriladi. 
Arab geograflarining Samarqand topografiyasi, shu jumladan Zarafshon 
daryosi to 'g ‘nsida bergan m a’lumotlari to ‘g ‘ri va ishonchlidir. Zaraf­
shon daryosining qadimgi toponimlari orasida «Daryovi Haromkon va 
Nahri Haromkon» nomlari ham o ‘rta asr manbalarida uchraydi. Dast- 
avval, u X asrda Muhammad Narshaxiy tomonidan tilga olinadi. XVI 
asr tarixiy hujjatlarida Zarafshonning toponimlari to‘g ‘risida berilgan 
aniq m a’lumotlar Narshaxiyning asarida ham to‘g ‘ri tilga olinganligiga 
shubha yo‘q.
Bu m a’lumotlarga asoslanib Zarafshon daryosining qadimgi nomi 
arab geograflari tomonidan tilga olingan Nahr us-So‘g ‘d, Vodiy us- 
So‘g ‘d yoki Nahr ul-Buxoro emas, balki Haromkon bo‘lgan deb 
hisoblash to‘g ‘ri bo'ladi. 0 ‘rta Zarafshon daryosi asosan Ko'hak nomi 
bilan mashhur bo'lgan daryoga berilgan. Bu nom dastavval XII asr 
mahalliy mualliflardan Nasafiyning Samarqand tarixiga oid «Qandiya» 
nomli asarida tilga olinadi. XIV-XVI asrlarga tegishli tarixiy manba- 
larda, shu jumladan, Hofizi Abru, «Bobumoma», «Shayboniynoma» va 
boshqa ko‘pgina asarlarda ham Zarafshon daryosi Ko'hak nomi bilan 
ataladi. XVIII asrga oid ms tilida bitilgan ba’zi m a’lumotlarda esa u 
«Kuryak» deb buzib aytilgan. XVIII asr boshlarida ba’zi bir manbalar- 
da daryo Ko‘hak nomi bilan bir qatorda, «Zarafshon» deb ham yozila 
boshlangan. Uning keyingi nomi birinchi marta «Tarixi Roqiyamiy» 
asarida tilga olinadi.
1820-yilda Rossiyadan Buxoroga kelgan diplomatik missiyaning 
ishtirokchisi Meyendorfiiing yozishicha. daryo Samarqandda (orqa- 
sida) «Ko‘hak», Buxoroda «Zarafshon» nomlari bilan atalganligini 
ta ’kidlaydi. Yuqorida keltirilgan m a’lumotlardan shu narsa m a’lumki, 
XIX asr boshlarida daryoning quyi oqimi qadimgi Harashkon Zarafshon 
nomi bilan atala boshlaydi va u daryoning yuqori oqimi - «Ko‘hak» bi­
lan bir qatorda yuritiladi.
141

---

«Avesto» matni to'liq saqlanmagan. Bizgacha uning juda oz qismi 
yetib kelgan, xolos. Ma’lumki, «Avesto» Gishtasp - Vishtasp zamonida 
kitob holiga keltirilgan. Rivoyatlarga qaraganda, uning gatlar deb ata- 
luvchi asosiy qismi xudo Zaratushtra tomonidan yozilgan va Mas'udiy, 
Tabariy va Beruniylaming so‘zlariga qaraganda, 12 000 ho‘kiz terisidan 
tayyorlangan maxsus pergamentga oltin harflar bilan yozilgan. 0 ‘sha 
vaqtlarda uning uch nusxasi mavjud boigan, lekin bir nusxasi Iskan- 
dar Zulqamaynning farmoni bilan yoqib yuborilgan. Ikkinchi nusxasini 
Yunonistonga olib ketilgan, uchinchi nusxasi esa otashparastlar diniga 
o ‘ta e ’tiqodli boigan kishilar q o iid a saqlanib qolgan. Lekin bu nusxa 
to iiq emas.
Asaming saqlanib qolgan qismlarini to ‘plash va kitob holiga kel- 
tirish ishlari Parfiya podshosi Valgash III (148-192-yillar) hamda 
sosoniylar (milodning III asri) davrida ham davom ettirildi. «Aves­
to» sosoniy Shopur II (309-379) davrida tartibga solindi. izohlar va 
qo'shimchalar (zand) bilan boyitildi va t o i a kitob holiga keltinljb, 
asosiy qismlari pahlaviy tiliga taijima qilindi. Bu kitob «Zand Avesto» 
nomi bilan mashhur.