Ikkinchi bo’lim shaxs V bob shaxs to’G’risida umumiy tushuncha

---

IKKINChI BO’LIM 
ShAXS 
 
V BOB 
ShAXS TO’G’RISIDA UMUMIY TUShUNChA 
 
1. Umumiy tushuncha 
Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ 
ajralmas, aloshida zot degan ma'no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkashollik) 
tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog’lom (esi-shushi joyida) 
odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo’q, oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan 
aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb 
atash an'ana tusiga kirib qolgan, chunki o’sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy 
munosabatlar mashsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo’la oladi.
Individ sifatida yorug’ dunyoga kelgan odam ijtimoiy mushit ta'sirida 
keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga 
egadir. Ilk bolalik chog’idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi 
doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo’lib, 
u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, 
muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a'zolari, mashalla ashli, 
jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning 
og’ushida, ularning qalb to’risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs 
sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog’liq 
bo’lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi. Jahon 
psixologiyasi fanida onda-sonda uchrab turadigan shaxsni ijtimoiy mushitning sust 
mashsuli deb tushuntirish va unda faollikni inkor etish o’ta bashsli fikrdir. Shuni 
aloshida ta'kidlab o’tish kerakki, shaxsning ijtimoiy tajribani o’zlashtirish jarayoni 
odamning o’zicha amalga oshirayotgan faoliyatiga va uning bilan qanday maqsad 
ko’zlayotganiga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi ruhiy dunyosi orqali namoyon 
bo’ladi. Odatda faollik shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat, muomala motivlarida, 
ustanovkalarida, amaliy ko’nikmalarida ko’zga tashlanadi. Boshqacha so’z bilan 
aytganda, faollik shaxsning atrof-mushitdagi voqelikni egallashga intilgan sa'i-
harakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o’z istiqboli uchun yo’l-yo’riq 
tanlashda, uni o’zlashtirishda, shayotda o’z mavqei va o’rnini topishda gavdalanadi. 
Bir xil turmush haroitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda 
har xil shayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoniyatiga ega. shayotda biron bir 
tanbesh berishning o’zi kimgadir ruhiy Hisni uyg’otsa, boshqa birining sirtiga ham 
yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta'sir qiluvchi barcha tashqi 
qo’zg’atuvchilar ijtimoiy hart-haroitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari 
(tomonlari, jishatlari, jabshalari, tarkiblari) tuzilishi yig’indisi bilan boyitilishi 
evaziga shaxs degan tushuncha shosil bo’ladi. 
Shaxsning eng muhim xususiyatli jishatlaridan biri - bu uning 
individualligidir, ya'ni yakkasholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy 
psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga 
xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, shukmron xususiyatlar 

---

yig’indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil 
shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik xususiyatlarning 
birikmasini aynan o’xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas.
Masalan, yaqin odamdan ayrilganligi qayg’u-alam, uning bilan birga esa 
shayotda tiklab bo’lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab 
voqelikning mangulikka yo’nalishi bilan izoshlash mumkin. Shaxs o’zining qadr-
qimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, ta'lim va tarbiya 
yordamida yuzaga kelgan o’zining kuchli va kuchsiz jishatlari bilan yaqqol, betakror 
oliy zotdir. 
Odam jamiyatda turli guruhlar faoliyatida qatnahar ekan, ko’pincha, ularda 
har xil vazifalarni (funksiyalarni) bajaradi, o’zaro shech bir o’xhamagan rollarni ijro 
etadi. Masalan, ota-onaning, oilaning "egovi", injiq, "Zo’ravon" bola o’z tengqurlari 
davrasida eshtiyotkorona harakat qilib, o’zini tamoman boshqacha tutadi. 
Shuningdek, jiddiy, talabchan va xizmat vaqtida boshqalarga qo’shilmaydigan 
sayoshat davrida, mehnat faoliyatida, shahar va hamkorlikda, ulfatchilikda 
shazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida keltirilgan masalalardan bitta 
odamning o’zi turli vaziyatlarda mazmun jishatdan bir-biriga qarama-qarshi rollarni 
bajaradi. Aksariyat shollarda odam turli-tuman vaziyatlarga, haroitlarga mos, ularga 
mutanosib bo’lgan jishatlarni (jabshalarni) namoyon qiladi, uning oilada, xizmat 
vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqasida va shu singarilarida o’z 
zimmasiga olgan rollarni bir-biriga qarama-qarshi emas, balki o’zaro hamoshang 
tarzda o’ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, xislatlarining, sifatlarining bir-biriga 
mosligi shaxsning yaxlitligini ko’rsatuvchi alomatlardan biri bo’lib, undagi qarama-
qarshilik, ziddiyat va shakllanib ulgirmagan xususiyatlarning ko’rsatkichi uning turli 
vaziyatlarda bajariladigan rollarning o’zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi 
Hisoblanadi. 
Inson jamiyatning turli guruhlarida odamlarning o’z zimmasiga olgan 
vazifalari va rollari qanchalik rang-barang bo’lmasin, turmushdagi mavqei ko’p 
ma'no, ko’p qirrali xususiyatga ega bo’lishidan qat'i nazar, inson shaxsiga to’la mos 
keladigan shaqiqiy tavsif berish imkoniyati saqlanib qoladi. Unga beriladigan tavsif 
faqat uning o’ynaydigan asosiy rollarini, egallagan mavqeining individualligini 
namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan emas, balki uning ishlab chiqarishga, 
moddiy boyliklarni o’zlashtirishga nisbatan munosabatini o’rganish orqali beriladi. 
o’zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik, 
mustaqil, shuquqiy jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol 
qatnaHishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi. 
Jahon 
psixologiya 
fanining 
ilg’or 
taraqqiyparvar, 
gumanistik 
tadqiqotchilarning tajribasida ko’rsatilishicha, shaxsning psixologik tuzilishi, 
psixologik xususiyatlari (xarakter xislati, temperament xususiyatlari, irodaviy 
sifatlari, aqliy qobiliyatlari, iste'dod darajalari, barqaror qiziqishlari, shukmron 
motivlari, Hissiyoti va shu kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol, aloshida 
odamda betakror, barqaror, turg’un birlikni tashkil etadi. Bu esa, o’z navbatida 
shaxsni psixologik tuzilishining nisbiyligi, qat'iyligi, stereotipligi to’g’risidagi fikrni 
qat'iy tasdiqlashga imkon yaratadi. 

---

Psixik holatlar, hodisalar (Hissiyot, xoHish, orzu, tafakkur va shu kabilar) 
uzluksiz ravishda o’zgarib turishi, ijtimoiy guruhlarda, shayotiy vaziyatlarda odam 
o’z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o’zgarishi, yoshni ulg’ayib 
borishi ham shaxsning psixologik qiyofasi (milliylik, etnik ta'sir asosida) muayyan 
darajada barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barqarorlik odam qatnashadigan 
uning yashash haroitlari, jismoniy xususiyatlarining qiyofasi bilan uyg’unlikda 
shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig’indisining doimiyligi bilan uzviy 
bog’liqdir. Biroq biz qayd qilib o’tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki 
shaxsni psixik tuzilishining o’zgarishi jahon psixologlarining bir qator 
tadqiqotlarida o’rganilgan. Bu o’zgarishlar odamning yashash mushiti, amalga 
oshiradigan faoliyatida namoyon bo’luvchi Hisoblanib, ular ijtimoiy ta'sir, tarbiya
haroitiga bevosita aloqadordir. 
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o’zgaruvchan xususiyatlari 
inson xislatlarining yaxlitligi va o’zaro bog’liqligidan tarkib topuvchi murakkab 
birlikdan iboratdir. Odatda shaxsni psixologik jishatdan o’rganish o’z tarkibiga ikki 
asosiy ilmiy muammoni qamrab oladi.