Toshkent davlat yuridik instituti o. T. Xusanov

 
 
§ 4. Saylov senzlari. Saylovda ishtirok etmaslik asoslari. Saylovlarda 
erkinlik 
 
Saylov huquqi – fuqarolarning siyosiy huquqlari hisoblanadi. Undan 
foydalanish siyosiy hayotda ishtirokni ta'minlab, mamlakat taqdirini hal qilishda 
ishtirok etish imkoniyatini yaratadi. 
O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida fuqarolarga saylov 
huquqini berish, ta'minlash bilan birga kimlar saylovda ishtirok etmasligini, 
kimlarning saylov huquqi vaqtincha to„xtatilishi, uning asoslari ham ko„rsatib 
qo„yilgan. Bu Konstitutsiyamizning 117-moddasida shunday belgilangan: “Sud 
tomonidan muomilaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi 
bilan ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi 
mumkin emas va saylovlarda qatnashmaydilar. Boshqa har qanday hollarda 
fuqarolarning saylov huquqlarining to„g„tidan-to„g„ri yoki bilvosita cheklashga 
yo„l qo„yilmaydi”. 
Konstitutsiyamizning bu qoidasi saylovda qatnashmasligi uchun ikki asosini 
belgilaydi. 

---

298 
Birinchi – 
fuqaroning muomilaga layoqatini cheklanganligi, aqli zaifligi 
natijasida. Bunday shaxslar o„zlarini harakatlarini baholay olmaydi yoki ongli 
harakat qilolmaydi. O„zini harakati qanday oqibatlar keltirib chiqarishi 
anglamaydi. 
Ikkinchi
– 
ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan ya'ni 
jazo o„tayotganlar. Bularni saylov huquqi jazo o„tash davrida to„xtatiladi. 
Har ikki holatda ham saylovda ishtirok etmaslikning asosi sud hujjatidir. 
Sud shaxsni muomilaga layoqatsizligi to„g„risida qaror qabul qiladi, shaxsning 
ozodlikdan mahrum qilish ham sudning hukmiga asosan amalga oshiriladi. 
Konstitutsiya boshqa hyech qanday holatda fuqarolarning saylov huquqini 
cheklashga yo„l qo„ymaydi. 
Saylovlarda turli senzlar o„rnatilishi (senz cheklash ma'nosini beradi) 
mumkin. Hozirgi kunda butun dunyoda saylov huquqida mavjud bo„lgan senz – bu 
yosh senzidir. Yosh senzi fuqaroni voyaga yetgan bo„lishi, uning natijasida esa o„z 
harakatiga javob bera olishni nazarda tutadi. 
Aktiv va passiv saylovda yosh senzi har hil o„rnatilgan, masalan, 
O„zbekistonda aktiv saylov huquqiga (saylash huquqiga) 18 yoshdan ega bo„linadi. 
Hamma organlarga saylash huquqi 18 yoshdan vujudga keladi. Passiv (saylanish 
huquqi esa) turli organlarga turlicha o„rnatilgan. Xalq deputatlari mahalliy 
Kengashda deputatlar uchun 21 yosh, Qonunchilik palatasi deputatlari, Senat 
a'zolari uchun 25 yosh. O„zbekiston Prezidenti bo„lib saylanish uchun 35 yosh 
belgilangan. Shu yoshga yetmaganlar tegishli organlarga saylana olmaydi. 
O„zbekiston Respublikasi qonunchiligida boshqa, milliy, jinsiy, irqiy, 
mulkiy, irqiy cheklashlar nazarda tutilmagan. 
Shu bilan birga aytish mumkinki, turli organlarga passiv saylov huquqida, 
saylanishda, saylanuvchilar (nomzodlar) oldiga ma'lum talablar qo„yiladi. Bu 
talablar qonuniy asosda, chunki ular tegishli qonunlarda belgilab qo„yilgan. 
Bunday shartlar, talablar Prezidentlikka saylanuvchilar va vakillik organiga 
saylanuvchilar uchun alohida-alohida bo„ladi. 
Konstitutsiyaning 99-moddasiga binoan, Przident bo„lib saylanish uchun 
fuqaro o„ttiz besh yoshdan kichik bo„lmasligi, davlat tilini yaxshi bilishi, 

---

299 
saylovgacha O„zbekistonda kamida 10 yil muqim (doimiy) yashagan bo„lishi 
kerak. Shu shartlar mavjud bo„lsa fuqaro nomzodi tegishli tartibda Prezidentlikka 
nomzod sifatida qo„yiladi va saylovda ishtirok etadi. “O„zbekiston Respublikasi 
Prezidenti saylovi to„g„risida”gi qonunda ham Prezidentlikka nomzodlar oldiga 
ba'zi talablar qo„yiladi. Ular quyidagilar: 
- qasddan sodir etilgan jinoyatlari uchun ilgari sudlangan fuqarolar; 
- o„zlariga nisbatan jinoiy ish qo„zg„atilganligi munosabati bilan qonun 
tomonidan ta'qib etilayotgan fuqarolar; 
- diniy 
tashkilotlar 
va 
birlashmalarning 
professional 
xizmatchilari 
(Qonunning 25-moddasi) Prezidentlikka nomzod bo„lolmaydilar. 
Konstitutsiya Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a'zosi 
bo„lib saylanadiganlar oldiga ayrim talablarni qo„ygan, fuqaro deputat va senator 
bo„lib saylanish uchun yigirma besh yoshga to„lgan va kamida besh yil 
O„zbekistonda muqim yashagan bo„lish kerak. 
“O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to„g„risida” Qonunda ham 
deputat bo„lib saylanuvchilarga ba'zi talablar qo„yilgan. (25-modda). 
Quyidagilar: 
- sodir etgan og„ir yoki o„ta og„ir jinoyati uchun sudlanganlik holati 
tugallanmagan yohud sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar; 
- saylov kuniga qadar so„nggi besh yil mobaynida O„zbekiston hududida 
muqim yashamagan fuqarolar; 
- O„zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining harbiy xizmatchilari, 
Milliy xavfsizlik xizmati, boshqa harbiylashtirilgan bo„linmalarning xodimlari; 
- diniy 
tashkilotlar 
va 
birlashmalarning 
professional 
xizmatchilari 
deputatlikka nomzod qilib ro„yxatga olinmaydi. 
Senat a'zoligiga saylanish uchun qonunning 53-moddasida talablar qo„yilgan 
bo„lib, senatorlikni yigirma besh yoshga to„lgan kamida besh yil O„zbekistonda 
muqim yashgan, Qoraqalpog„iston Jo„qorg„i Kengesi va Mahalliy Kengash 
deputatlari saylanadi. 
“Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov 

---

300 
to„g„risida”gi Qonunning 23-moddasida shu Kengash deputatligiga nomzodlar 
odiga ma'lum talablar qo„yilgan. 
Quyidagilar: 
- sodir etgan og„ir jinoyatlari uchun sudlanganlik holati tugallanmagan 
yohud sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar; 
- saylov kuniga qadar so„nggi besh yil mobaynida O„zbekiston Respublikasi 
hududida muqim yashamagan shaxslar; 
- O„zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarini harbiy xizmatchilari, 
O„zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatining, Ichki ishlar vazirligining, 
Davlat bojxona qo„mitasining, boshqa harbiylashtirilgan bo„linmalarning 
xodimlari; 
- diniy tashkilotlar va birlashmalarning xizmatchilari deputatlikka nomzod 
etib ro„yxatga olinmaydi. 
Sudyalar, prokurotura organlari va hokimiyat ijroiya organlarining 
mansabdor shaxslari (hokimlar bundan mustasno) deputat etib saylangudek 
bo„lsalar, egallab turgan lavozimlaridan bo„shash to„g„risida ariza berganlari 
taqdirdagina xalq deputatligiga nomzod etib ro„xatga olinadi. 
Saylov to„g„risidagi qonunlarda boshqa har qanday hollarda fuqarolarning 
saylash, saylanish huquqlarini cheklash taqiqlanishi qayd qilingan. Jumladan, 
“O„zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to„g„risida”gi Qonunning 2-
moddasida “Ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy ahvoliga, irqiy va milliy 
mansubligiga, jinsi, ma'lumoti, tili, dinga munosabatiga, mashg„ulot turi va 
xususiyatiga qarab O„zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqini biron-
bir tarzda bevosita yoki bilvosita cheklash ta'qiqlanadi. 
Shunday cheklashlar bo„lgan paytda aybdorlar qonunlar bilan tegishli 
tartibda jazolanadi. 
Saylov cheklashlari saylov erkinligi bilan bog„liq masala. Cheklashlar 
qanchalik kam bo„lsa saylovlar erkin o„tadi. 
Saylov huquqi fuqarolarning siyosiy huquqi bo„lib, ularning jamiyat va 
davlat ishlarida ishtirokini ta'minlovchi muhim vositadir. Shunday ekan saylov 

---

301 
huquqidan foydalanganlik erkinlik, ixtiyoriylik prinsipiga asoslanadi. 
Konstitutsiyaning 117-moddasida “Ovoz berish huquqi, o„z xohish-irodasini 
bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi” – deyilgan. Ko„rinib 
turibdiki, ovoz berish erkinligi, umuman saylovda qatnashish erkinligi qonun bilan 
kafolatlanadi. 
“O„zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to„g„risida”gi qonunning 3-
moddasida fuqarolar saylov oldi kampaniyasida va ovoz berishda ixtiyoriy 
ravishda qatnashish, fuqarolarning xohish-iroda bildirishlari ustidan nazorat 
etishga yo„l qo„yilmasligi mustahkamlab qo„yilgan.