Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги тошкент ахборот технологиялари университети

4.2
 
 Компьютер билан ишлаганда кўзни ҳимоя қилиш 
Компьютер олдида ўтирганда кўзларнинг толиқиши пайдо бўлиши, бу 
одамнинг компьютерга жуда зўриқиб қараши ёки узоқ вақт давомида унга 
тикилишидан дарак беради. Бунинг олдини олиш учун кўз бўйича тиббиёт 
мутахассислари ҳар 45 минутда кўзларни машқ қилдириш ва чарчоғини 
чиқаришга маслаҳат берадилар. Бунда қуйидаги машқларни бажариш керак:
1.
Кўзни юмиб кўз қорачиғини айланма ҳаракат қилдириш. 
2.
5 дақиқа мобайнида узоқ жойлашган предметга ва сўнг яна 5 
дақиқа жуда яқин жойлашган предметга нигоҳни каратиш. Бу 
машқни 10 марта қайтариш яхши натижа беради. 
3.
Кафт билан кўзларни беркитиб, кўз соққаларини турли 
йўналишларга қаратиш. 
4.
Жуда майин ҳаракатлар билан кўз атрофи терисини уқалаш.
Офтальмологларнинг компьютер билан ишловчи инсонларга бериб ўтган 
маслаҳатларидан қуйидагиларни айтиб ўтш жоиз:

кўз томчиларини мунтазам кўзга томизиб туриш,

турли хил кўз витаминларини қабул қилиш,

нурланиш даражаси катта бўлган мониторлар олдида ўтирадиган 
инсонларга махсус бу нурланишни қайтарувчи кўзойнаклардан 
фойдаланиш,

ҳар 6 ой мобайнида офтальмолог ҳузурига қатнаш ва кўригидан
ўтиб туриш каби маслахатлар берилади.

---

86 
4.3
 
 Дастурий воситаларни ҳимоя қилиш 
Юқоридагиларнинг барчаси соғлиқ билан боғлиқ бўлган масалалар эди. 
Энди эса компьютернинг ўзи билан ишлаётганида дастурий даражадаги 
хавфсизлик ҳақида бироз гапириб ўтамиз.
Компьютердаги хавфсизликни таъминлашнинг энг асосий мақсади бу 
унда сақланаётган маълумотларнинг конфиденциаллиги каби томонларини 
ҳимоя қилишдан иборат десак муболаға бўлмайди. Бунда турли хил 
ноқонуний йўллар билан бу маълумотларга эгалик қилмоқчи бўлган 
шахслардан ҳимояланиш мақсадида, ҳар хил қўлланмалардан: антивирус, 
FireWall, калитли корпус, парол қўйиш, бир неча поғонали ҳимоя воситалари, 
криптографик амаллар ёрдамида, маълумотларни шифрлаш, узатиш 
каналларини беркитиб қўйиш, очиқ ва ёпиқ турдаги калитлардан 
фойдаланиш, беркитилган тилдан фойдаланиб алоқа қилиш, электрон 
дастхат, турли қўл излари орқали аутентификация ва авторизациялардан, 
ёпиқ турдаги протоколлардан, буюртма бериб махсус шифрланган 
протоколлар орқали мулоқот қилиш, юқори частотадаги радио каналлардан 
фойдаланиб маълумотлар узатиш кабилардан фойдаланилади. 
Маълумотларга бўладиган ҳужумларни бир неча турга ажратсак бўлади: 

Узатилаётган маълумотни тўлалигича ушлаб олмай унинг фақат 
«эшитиш» тури, бунда асосан тўлқинлар орқали мулоқотда 
бўладиган асбоблардан фойдаланаётган икки ёки ундан ортиқ 
абонентлар орасидаги алоқада бу ходиса кўпрок кузатилади. 
Бунинг ҳимояси сифатида абонентлар орасидаги алоқа канали 
махсус шифрга ўтказилган протоколлардан фойдаланилади. 
Кўпинча бу амаллар ҳарбий соҳада кенг қўлланилади. 

Узатилаётган маълумотни қабул килувчи сифатида ўзини 
кўрсатиш ва маълумотга эга бўлиб олиш. Бу ишни амалга 
ошириш учун хакердан катта куч ва қунт талаб этилади. Шунинг 
учун бўлса керак бу тур ҳужум катта зарар етказиши ва унинг 

---

87 
ҳимояси ундан ҳам катта аҳамиятга эгалиги долзарб 
масалалардан биридир. 
Очиқ ёки ёпиқ турдаги шифрлаш калитларига эга бўлиб олиш ва 
маълумотларни ўқиш, шунингдек, уларни ўзгартириб манзилгохи бўйича 
узатиш. 

---

88