1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

muvozanatlashgan narx 
ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim 
mavjud boʻlib turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi koʻplab omillar muvozanatlikning buzilishiga 
sabab boʻladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud boʻladi. Talab va taklif 
tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos kelishini qarab chiqishga oʻtish 
imkonini beradi. Mos kelishlik oʻz ifodasini muvozanatli narxda topadi. Oldingi bandlarda koʻrib chiqilgan 
talab va taklif egri chiziqlarini bitta grafikka joylashtirib bozor muvozanatli nuqtasini hosil qilamiz (7-
chizma): T
b
=T
f
=N
m
=M
m
, bu yerda: T
b 
- talab, T
f 
- taklif, N
m 
- muvozanatli narx, M
m 
– tovarning muvozanatli 
miqdori. Grafikda Ye nuqatga muvozanatli narx (N
m
) va mahsulotning muozanatli miqdori (M
m
) mos 
keladi. Ya’ni, narx 250 soʻm boʻlganda, xaridorlar mazkur tovar (un) dan 3 tonna sotib olishga, 
sotuvchilar esa 3 tonna unni bozorga chiqarishiga tayyor boʻladi. 200 soʻmlik narxda sotuvchilar va 
xaridorlar ahvoli butunlay oʻzgaradi: sotuvchilar faqat 2 tonna unni sotishga, xaridorlar esa 5 tonna sotib 
olishga tayyor boʻladi va hokazo. 
P, 
700 
600 
500 
400 
300 
200 
100 
0 
soʻm 
D 
ortiqcha ishlab chiqarish 
S 
E 
S 
taqchillik 
D 
10 20 30 40 50 60 Q, tonna 
7-rasm. Muvozanatli narx.
Grafikda narxning 350 soʻm darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab 
chiqarilishini koʻrsatadi va toʻyingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 150 soʻm darajasidagi bozor holatida 
tovar taqchilligi (defitsit) vujudga keladi va taqchil tovar bozorini tavsiflaydi. Muvozanatli narxni tushunib 
olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega boʻladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va 

---

uzoq davrli muvozanatlik holatni farqlash zarur. Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan 
tovarlarning oʻzgarmas yoki doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga 
moslasha olmasligi bilan bogʻliq. Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik 
amal qiluvchi omillardan foydalanish asosida koʻpaytirish imkoniyatini taqozo qiladi. Bunday vaqtinchalik 
omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram kunlari ishlash, ish smenasini koʻpaytirishlar kiradi. 
Uzoq davrli muvozanatlik oʻzgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. 
Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qoʻshimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan 
bogʻliq investitsiyalar haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda 
yangi korxonalarning paydo boʻlishi ham mumkin boʻladi. 
Iste’molchining tovar narxlarining oʻzgarishiga sezgirlik darajasini aniqlashda narxli egiluvchanlik 
tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar narxidagi uncha sezilarli boʻlmagan oʻzgarishlar sotib 
olinadigan mahsulot miqdorida katta oʻzgarishlar boʻlishiga olib kelishi mumkin. Bunday mahsulotlarga 
talab nisbatan egiluvchan deyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi sezilarli oʻzgarish xarid miqdorida 
faqat katta boʻlmagan oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin.