1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

ishlab
chiqaruvchi foydasi (F
ich
) – bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (N
u
) oʻrtasidagi
farqdan iborat:
F N Т
ich 




oʻrinadiki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy 
omilga bogʻliq boʻladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi. 
Tannarx 
– 
bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi
ifodasidir.
Mahsulot tannarxini xarajatlarning asosiy turkumlari boʻyicha hisoblash mumkin. 
Misolimizdagi «A» mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini hisoblab chiqamiz (11.2- jadval). 
11.2-jadval
«A» mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini hisoblash
Xarajatlar Jami ishlab chiqarish
xarajatlari, mln. soʻm
1 birlik mahsulot ishlab
chiqarish xarajatlari, soʻm
Xomashyo va materiallar 24,0 240 
Yoqilgʻi va energiya 9,0 90 Ish haqi va ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar 15,0 150 Transport xarajatlari 6,0 60 

---

Boshqaruv xarajatlari 6,0 60 
Jami 60,0 600
Jadvaldan koʻrinadiki, korxonada «A» mahsulotning bir oylik ishlab chiqarish xarajatlari 60 
mln. soʻmdan iborat boʻlib, jami 1000 dona mahsulot ishlab chiqarilgan. Demak, 1 dona mahsulotning 
tannarxi 600 soʻmga teng. Har bir korxona xarajatlarini ya’ni tannarxni kamaytirishga harakat qiladi. 
Mamlakatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida eksport salohiyatini yuksaltirish va milliy iqtisodiyotimiz 
raqobatdoshligini oshirish koʻp jihatdan tejamkorlikka erishish hamda mahsulot va xizmatlar tannarxini 
pasaytirishga bogʻliq. SHunga koʻra, 2016-yilda “Tarmoqlar boʻyicha mahsulotlar tannarxi oʻrtasida 10 
foizga qisqarilgan boʻlsa-da kimyo va yengil sanoat, avtomobilsozlik, qurilish materiallari va boshqa bir 
qator tarmoqlarning ayrim mahsulotlari qimmatligi sababli tashqi bozorlarda raqobatdosh boʻla 
olmayapti. Ayrim korxonalar zarar bilan ishlamoqda”
1 
deb 
oʻrinli ta’kidlandi. Bu oʻrinda mahsulot tannarxini uning qiymatidan farqlash lozim. Ma’lumki, mahsulot 
qiymati (Q) oʻz ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (Q
IV
) hamda yangidan yaratilgan 
qiymat (Q
Ya
)ni toʻliq oladi. Oʻz navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi (IH) va yalpi foydaga (F
ya
) 
ajraladi. Bu holatni 6-rasm orqali koʻrish mumkin. Sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (Q
IV
) Ish 
haqi (IH) Yalpi foyda (F
ya
) Mahsulot tannarxi (T) Mahsulot qiymati (Q)