Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги андижон қишлоқ ХЎжалик институти

Маданий шоли кенжа турларини аниқлаш. 
Шоли энг 
қадимги экин бўлиб, формлари нихоятда хилма-хил ва куплигидан 
бир қанча тадқиқотчилар кўп уриниб кўрган бўлсалар хам, унинг 
катъий классификацияси ишлаб чиқарилмаган. 
Шоли классификацияси устида кўпгина тадқиқотчилар иш олиб
борган. Шолини ўз ичига оладиган 
Oryza L
авлодининг хозир 28 та 
тури бор, шуларнинг икки тури экма шоли (
O. sativa L
) ва пўстсиз 
(яланғоч) шоли (
O. glaberrima Steud
) экилади. Қолган турлари бир 
йиллик ва кўп йиллик ѐввойи ўсимликлар бўлиб, дони етилмасидан 
тўкилиб кетиши билан ажралиб туради ва асосан тропик 
кенгликларда учрайди. 
Экма шоли. (
O. sativa
) жуда кенг таркалган бир йиллик ўсимлик, 
тропиклар, субтропикларда ва жанубий кенгликлардги хамма жойда, 
Жануби-шаркий Осиѐ, Узоқ Шарк Европа, Африка, Америка, 
Австралия мамлакатларида экилади. 
Пўстсиз (ялангоч) шоли (
O. glaberrima
) хам бир йиллик 
ўсимлик бўлиб, фақат Африкадан таркалган. 
Экма шолини иккита кенжа тури бор 1) Оддий шоли (
subsp. 
communis Gust
) 2) калта донли шоли (
subsp. brevis Gust
). 
Оддий шоли билан калта донли шоли бир биридан донига қараб 
фарқ қилади. Оддий шолининг донининг узунлиги 7-10 мм гача 
бўлади. Калта донли шоли кенжа турининг узунлиги кўпи билан 4 мм 
бўлади. Оддий шоли кенжа тури ўз навбатида 2 та тармоққа 
бўлинади.
1. 
Хинд шолиси (
indica
). 
2. 
Хитой япон шолиси (
sina-japonica
). 
Хинд шолиси билан Хитой япон шолиси хам бир бирларидан 
донига қараб фарқ қилади. 
Хинд шолиси (indica) нинг дони узун, ингичка ва камбар 
бўлади ва дони бўйининг энига нисбати 3:1 ва 3,5:1 бўлади. Бу 
тармоқнинг навларини асосан тропикларда тарқалган, улар 

---

қилтиқсиз ѐки бир оз ривожланган қилтиқли бўлади. Барглари энли, 
юқориги барги (байроги) пояси билан ўткир бурчак ҳосил қилади.
Хитой-япон тармоғи (
sina-japonica
) донининг энгли ва йўғон 
юмалоқ бўлиши билан фарқ қилади. Дони бўйининг энига нисбати
1,4:1 дан 2,9:1 гача етади. Барг пластинкалари нисбатан энсиз ранги 
анча тўқ. Юқориги барги поя билан бирга тўғри бурчак ҳосил 
қилади. Бу гурухнинг энг кўп навлари Ўзбекистонда таркалган