O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

3.7. Po
‘lat suyuqlantirish jarayonining fizik-kimyoviy 
xarakteristikasi
 
Termodinamika.
Po‗latni suyuqlantirish uchun boshlang‗ich bosqichda 
oksidlash jarayonlarining jadal o‗tishi (oksidlash davri) va po‗lat olishning 
yakunlovchi bosqichida metalldan oksidlarni chiqarib tashlash (oksidsizlantirish) 
xarakterlidir. 
Oksidsizlanish reaksiyalari termodinamikasi kislorodning suyuq temirda 
eruvchanligi va aktivligiga bog‗liq [9]. 
Kislorodning eruvchanligi to‗g‗risida turli eksperimental sharoit- larda olingan 
ma‘lumotlar bir- biriga yaxshi to‗g‗ri keladi va quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
lg[% О] = -6320/T + 2,734, 
(3.61) 
1600 °C da kislorodning eruvchanlik eksperimental qiymatlari 3.24- rasmda 
keltirilgan. 
Suyuq temir eritmasida kislorod miqdorining kamayish darajasi metallga 
kiritiladigan elementning oksidsizlantirish qobiliyatiga bog‗liq. 
Bu qobiliyat berilgan temperaturada oksidsizlantirgichning ma‘lum 
konsentratsiyasi bilan muvozanatda bo‗lgan kislorod miqdori bilan baholanadi [9]. 
Kislorodning suyuq temirdagi oksidsizlantirgich element bilan o‗zaro ta‘sir 
reaksiyasini umumiy ko‗rinishda quyidagi tenglama bilan tasawur etish mumkin: 

---

190 
1520 1600 
1680 
3.24- rasm. 
Suyuq temirda 
kislorodning erishi. 
R
y
O
x
= x[O] + y[R].
(3.62) 
Kislorod va oksidsizlantirgichning muvozanat miqdori 
orasidagi munosabat (3.62) reaksiyaning muvozanati 
konstantasi bilan aniqlanadi. Bu konstanta suyuq 
temirda hosil bo‗ladigan oksid erimaydigan hollarda, 
quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi: 
, -
, -
bu yerda: a
R
va f
R
— tegishlicha element-oksidsizlagichning aktivligi va aktivlik 
koeffitsiventi. f
R
va f
O
kattaliklar quyidagi tenglamadan aniqlanadi: 
va
, 
bu yerda: 
va — mos ravishda temir juda ko‗p qo‗shilgan binar qotishmalarda 
element- oksidsizlagich va kislorodning aktivlik koeffitsiyenti; 
va 
— uch 
komponentli suyuqlanma Fe—R—О larda kislorod va oksidsizlantirgichning 
aktivlilikka ularning o‗zaro ta‘sirini hisobga oladigan aktivlik koeffitsiyenti. 
Po‗latning asosiy oksidsizlantirgichlari Mn, Si va Al hisoblanadi. Temirni 
marganes bilan oksidsizlantirish reaksiyasi
(FeO) + [Mn] = (MnO) + [Fe] 
tenglama bilan, reaksiya muvozanati konstantasi esa quyidagi formula bilan 
ifodalanadi: 
( )
( ), -
bu yerda: (FeO) va (MnO) — temir ikki oksidi va marganesning shlakdagi 

---

191 
konsentratsiyasi. U massa yoki molar ulushlari bo‗yicha protsentlarda ifodalanadi. 
Ulardan aktivlilik o‗rnida foydalanishni FeO — MnO sistemada qorishmalarning 
ideal holatda bo‗lishi bilan oqlash mumkin. 
Suyuq temir eritmasida kremniyning kislorod bilan o‗zaro ta‘sir reaksiyasi 
quyidagi ko'rinishga ega: 
[Si] + 2[O] = SiO
2
, 
da 
, - , -
. 
Aluminiy uchun muvozanat konstantasi quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: 
( )
, - , -
, 
, -
, -
. 
3.8- jadvalda V.I.Yanovskiy bo‗yicha [3] muvozanat konstantalarini 
temperaturaviy bog‗lanishining taqqoslanishi berilgan. Jadvaldan ko‗rinishicha, 
aluminiy eng katta oksidsizlantirish qobiliyatiga ega.