10– Mavzu: Ekologik arxitektura. Qurilish jarayonining atrof muhitga ta’siri Reja

---

10– Mavzu: Ekologik arxitektura. Qurilish jarayonining atrof 
muhitga ta’siri 
 
Reja: 
1.
Qurilish jarayonining atrof muhitga ta’sirini kamaytirish.
2.
Qurilish tizimlari va texnogenezi to‘g‘risida asosiy tushunchalar. 
Keyingi yillarda insoniyatning tabiatga salbiy ta’siri va biosferada ilgari uning 
tarkibiga kirmagan kuplab chikindilarni chikarishi tufayli bir necha million yillab 
saklanib kelgan muvozanat buzilmokda. Natijada Sanoat chikindilari va ularni 
aniklash usullari kuyoshdan ultrabinafsha nurlar ergacha etib kelmokda va uning 
ta’sirida er atmosferasida ozon mikdori ortib bormokda. Ozonning uzi esa 
fotoximiyaviy smogning xosil bulishida asosiy faktorlardan biri bulib kelmokda. 
Ozonning er atmosferasida xosil bulishiga keyingi yillarda atmosferaga kuplab 
tashlanayotgan azot oksidlari xam «yordam bermokda» 
Ammo sanoatning rivojlanishi xar xil organik moddalarning energiya olish 
maksadida yokilishi va ayniksa avtotransportlar uchun uglevodorodlarni kuplab 
yokilishi va ularning yonish kamerasida kislorod bilan kushilib yonishi orkali 
kuplab azot oksidlari xosil buladi. Bu oksidlar atmosfera kislorodi bilan yanada 
oksidlanib, uz navbatida ozonning kuplab xosil bulishiga olib keladi. Olimlarning 
kuzatishlari shuni kursatdiki, ozonning xosil bulishi azot oksidlari yordamida 
kuyoshdan kelayotgan nurlarning tulkin uzunligi uncha kiska bulmagan takdirda 
xam bulishi mumkinligi aniklanadi. YAna shu narsa ma’lum buldiki, ozonning 
xosil bulishida azot oksidlaridan tashkari uglevodorodlar, ayniksa tuyinmagan 
uglevodorodlar jumladan pentan (S
5
N
1
2
) va geksanlar (S
6
Щ
4
) xam katta rol 
uynashi ma’lum buldi. Bu gazlarning asosiy manbai sanoat chikindilari va 
avtomobillardan ajralayotgan gazlar bulishi mumkin. Ajralayotgan uglevodorodlar 
konsentratsiyasi azot oksidlariga nisbatan kancha katta bulsa, ozonning xosil 
bulishi shuncha tezlashadi. Bu erda shuni ta’kidlash kerakki, azot oksidlari issiklik 
elektr stansiyalarining va avtomobilning yonish kamerasidan tezda chikib 
ketganligi sababli azot (IV)- oksidigacha (NO
2
) oksidlana olmaydi. Ammo azot 
oksidi kuzgalgan xolatda koladi. Kuzgalgan xolatdagi azot (II) oksid (NO) kuyosh 
nuri ta’sirida ma’lum energiyani yutib, azot (IV) oksidigacha (NO
2
) oksidlanishi 
ma’lum. Bu ximiyaviy jarayon tufayli atomar xolatdagi kislorod ajralishi mumkin. 
NO+O
2
—NO
2
+O 
Atmosferaga doimiy manbalardan ifloslangan manbalarning chikarilishiga vakolatli 
tashkilotlar (maxalliy SES, Davkomgidrometning maxalliy xizmatlari va boshkalar) ruxsati 
bilan yul kuyiladi.
Xamma korxonalar zararli chikarishlar mikdorini kamaytirishlari, chikindilarni tozalash 
kurilmalarning samarali va betuxtov ishlashini ta’minlashlari, SES talablari va shartlarini 
bajarish uchun ularni nazorat kilish, suv, tuprok va boshka tabiiy ob’ektlarning ifloslanishiga yul 
kuymaslik zarur. Paxtani dastlabki kayta ishlash jarayonida binoga zararli moddalar chikishini 

---

kamaytirish, korxonalarda va ularning yakinidagi xavo muxitini soglomlashtirish uchun 
kuyidagilar tavsiya kilinadi.
1.
Paxta tozalash korxonasida texnologik jarayonda ishlatiladigan xavo sarfi kamaytirish, 
buning uchun:
a) paxtani dastlabki kayta ishlash texnologik jarayonini kurib chikish va xom ashyoni, 
yarim fabrikatlar va tayyor maxsulotni tashishning xavo transporti tizimlarini mexanik 
tizimlariga almashtirish imkoniyatlarini topish;
b) 
paxtani dastlabki kayta ishlash texnologik jarayonini takomillashtirish va 
maxsulotning bir mashinadan ikkinchisiga ochik usulda utishni istisno etish.
2.
Paxta tozalash korxonalarining texnologik mashina uskunalarini texnik jixatdan soz 
xolatda saklash;
3.
Paxta tozalash zavodining xamma mashinalarida chang surib o ladigan (aspiratsiya) 
sistemalarini ishiga yarokli xolda saklash
4.
Paxta tozalash zavodlarining texnologik mashina uskunalaridan atmosferaga 
chikadigan chang tutish kurilmalarini ishiga yarokli xolatda saklash
5.
CHang tutish kurilmalariga tikilib koladigan va mayda fraksiyali chang tutgichlarning 
normal ishlashini buzadigan yirik chang fraksiyalarini tutish imkoniyatini beradigan ikki 
boskichli xavoni tozalashini kullash. Ikkinchi boskich tozalashda kerakli sanitariya samarasiga 
erishish uchun govak filtrlar, xavo namini tozalash tizimlari yoki elektr filtrlar urnatiladi. 
Xavoni nam tozalashda suvni forsunkalar yordamida purkashdan voz kechish zarur, chunki 
uzluksiz suv ta’minotiga nam chang tutgichlari uzluksiz suv ta’minotiga yuviladigan suvdagi 
tolali chang tikilib koladi.
6.
Ikki boskichli chang tutish kurilmasida birinchi boskich tozalash kurilmasining 
konstruksiyasi shunday bulishi kerakki, u filtrlovchi tukimaga alanga uchkunlari uzatilishining 
oldini olish kerak.
7.
Paxta tozalash korxonasi xududining changlanganligini kamaytirish va ifloslanishning 
oldini olish uchun ishlab chikarish chikindisini markazlashtirilgan xolda tuplash va olib 
chikishni kullash zarur.
8.
Paxta tozalash korxonasi ishlab chikarish binolarining bevosita yakinidagi tashki xavoning 
changlanganligini kamaytirish uchun texnologik jarayonlarning barcha chang manbalaridan 
ishlagan xavoni ishlab chikarish binolardan kamida 100 m masofada tozalash kerak.
9.
Ishlab chikarish chikindilarini kayta ishlash sexini bevosita xavoni tozalash 
kurilmalarining yakiniga joylashtirish lozim.
Korxonalarda atmosfera xavosini GOST 17.2.3 02-87 ga muvofik muxofazalashning 
atmosferani ifloslantiruvchi xar bir manba uchun ruxsat etilgan chikindi mikdori (RECHM), 
vaktinchalik kelishilgan chikindilar (VKCH) me’yorlari shundan kelib chikib axoli punktidagi 
sanoat korxonalarining rivojlanishining xisobga olgan xolda muayyan manbalar va boshka jami 
manbalardan chikayotgan zararli chikindilar atmosfera xavosidagi ifloslanuvchi moddalarning 
ruxsat etilgan mikdoridan oshmaydi. SHuning uchun turli mintakalar va xatto turli korxonalar 
uchun bir xil zararli moddalarning RECHMi joy relefini, meteorologik sharoitlarni, xududning 
mavjud ifloslanganligi va chikindilarning turini xisobga olgan xolda belgilanadi.
CHikindilardagi changning ruxsat etilgan mikdori bino ish zonasidagi uning RECHMga 
va chikariladigan xavo xajmiga kura me’yorlar belgilanadi. Agar chikindilardagi changning 
mikdori normadagi kiymatlardan oshmasa, chikindilarni tozalamasa xam buladi.
CHikariladigan xavoni 20 mkm va undan ortik chang fraksiyalaridan tozalash samarasi 
kamida 96% bulishi kerak.
YAngi paxta tozalash korxonalarini axoli kurgonlari joylashgan erlarda esuvchi 
shamollar yunalishini xisobga olgan xolda kurish va axoli kurgonlirini sanitar ximoya xududi 
bilan ajratish zarur. Paxta tozalash korxonasi ichidagi xududda shamol esadigan tomonda kup 
zararli chikindilar ajraladigan sexlar va bulinmalarni joylashtirish kerak. Bosh rejada bino va 
inshoatlar korxona maydonchalarining yaxshi shamollatilishini xisobga olib joylashtiriladi.

---

Sanitariya-ximoya zonasini tanlash. Xavoni changdan va zararli gazlardan tozalash 
tizimini kullash atmosferaga chikariladigan zararli moddalar mikdorini kamaytirish imkonini 
beradi, birok ularni tulik tutishga erishib bulmyapdi.
Xavodagi zararli moddalar mikdorining kamaytirishning vositalaridan biri atmosferaning 
yukori katlamlariga uzun dudburondan zararli chikindilarni yunaltirishdir.
Ayniksa Urta Osiyo respublikalarida yoz faslida sanoat korxonalari joylashgan 
shaxarlarning sharoiti ancha yomonlashadi. Atmosfera xavosi kuchli ifloslanadi, odamlar 
salomatligiga etadigan zararlar ortib boradi, xavo etishmagandek buladi. SHuning uchun 
kuriladigan sanoat korxonalarining loyixalari tayyorlanayotganda ajratilgan joylarning relefi, 
topografik xolatlari albatta inobatga olinishi kerak. Pastlik erlarda xavoning tutalib kolish xollari 
kuprok kuzatiladi. Bu esa, uz navbatida xavoning ifloslanishiga sabab buladi.
Baland bulmagan tepalik relefi joylardagi atmosfera xavosining ifloslanishi tekis relefli 
joylardagi atmosfera xavosining ifloslanish Zararli moddalarni sanitar me’yorlari va tarkalish 
konuniyatlari 
82
farki kam buladi. Birok tepaliklar balandligi 50-100 metr, ular yon bagrining kiyaligi 5-6
0
bulsa, 
xavo ifloslanishining katta kursatkichi 50% ga etishi mumkin. Agar dudburon murilar urtacha 
uzunlikda bulsa, shunday xol sodir buladi. Agar tepalik shamol yunalishida joylashgan bulsa, 
uning yonbagrida shamol kuchi pasayib xavo xavzasi yanada ifloslanishiga olib keladi, chunki 
tepalik shamol tezligini pasaytirishga yordam beradi.
Notekis er relefining atmosfera xavosi ifloslanishiga ta’siri juda katta buladi, shuning 
uchun keyingi vaktda tekis joylardagi atmosfera xavosining ifloslanish darajasini iflosliklarning 
xavo orkali tarkalishini tugri xisoblash uchun kushimcha koeffitsientlar ishlatish masalalari xam 
kuyilyapti.
Atmosfera xavosidagi zararli moddalarning tarkalishiga shaxar rejalashtirilishining ta’siri 
kattadir. Ma’lumki, kuyosh nuri, namlik, shamol rejimi va xarorat katta shaxarlarda anchagina 
uzgarib turadi. Temir- betonli uylar, asfaltlangan kuchalar, baland uy-inshootlar yoz faslida 
atmosfera xavosi isib ketishiga, xavo aeratsiyasining kamayishiga olib keladi. SHaxarlar 
kandaydir issiklik tarkatuvchi orolga uxshab bormokda, natijada kichik xududda yukoridan 
pastga, pastdan yukoriga kutariluvchi xavo okimi paydo bulab, minglarcha avtotransport 
vositalari xisobiga xavo tumanlari bosmokda. Natijada atmosfera xavosining tarkibi ma’lum 
darajada buzilmokda. Bunday axvoldan kutilish uchun olimlar uz tavsiyalarini taklif kilganlar. 
Dudburon murilari baland va uzun kilib kurilishi natijasida tutun mash’ali kundalang kesimining 
kattalashuvi va uning asosiy ifloslanishini vujudga keltiruvchi chizikdan uzoklanishi xavodagi 
ifloslanish konsentratsiyasini kamaytiradi. Dudburon murisi ustidan utadigan shamol ifloslanish 
mikdorini kamayishiga yordam beradi. CHunki er yuzasi shamol tezligining pasayishi ta’sirini 
kuchsizlantiradi. Baland kilib kurilgan dudburon murilari er yuzasiga yakin bulgan xavo 
ifloslanishini kamaytirishi bilan birga, uning tutun bosimi mintakasini uzgartiradi xamda tutun 
bilan bulganish radiusini oshirib boradi. Bunda eng yukori ifloslanish murining 20-40 barobar 
uzunligi teng masofadagi atmosfera xavosida kuzatiladi.
Xozir dudburon murilarning 180-220 m baland kilib kurilishi xavo ifloslanishining 10 km 
va undan xam uzokrok masofaga tarkalishiga sabab buladi. Umuman sanoat korxonalaridan 
tarkalayotgan chikindilarning ma’lum bir konuniyat asosida bulishini xisobga olib, ba’zi 
korxonalar uchun model xolatlarni tashkil kilib, tegishli xisoblar, ta’riflar yordamida yakin 
kelajakda atmosfera xavosining sanitariya nuktai nazardan ifloslanishini oldindan aytib berish va 
choralar kurish mumkin.