Antonimlarni belgilash mezonlari haqida
Tilshunoslikda antonimlarni belgilash mezonlari bo’yicha munozarali
qarashlar ham bor. Xususan, ayrim manbalarda opa va singil, aka va uka,
2
tog’a va
xola
3
kabi so’zlar antonimlar deb baholanadi. Shu soha bo’yicha maxsus ilmiy
tadqiqot ishlari olib borgan B. Isabekov esa ularni antonimlar emas, korrelativ
so’zlar deb baholaydi, buni yuqoridagi leksemalarning ma’nolari qarama-qarshi
emas, balki bir-biriga juda yaqindir deb asoslaydi.
4
Fe’lning bo’lishli va bo’lishsiz shakllari (bordi va bormadi, boray va bormay,
ko’rgan va ko’rmagan kabi formalari) ayrim adabiyotlarda “antonimlarning
alohida bir tipi...” deb qaraladi.
5
Biroq tilshunos Sh. Rahmatullayev bu fikrga
qo’shilmaydi. Uningcha, “oddiy inkorning o’zi hali antonim emas. Masalan, ayt va
aytma, aytar va aytmas kabilar biri ikkinchisining inkoridir. Ammo ularni o’zaro
antonim deb bo’lmaydi. Aslida bular ikki leksema emas, balki ayni bir
leksemaning ikki (bo’lishli va bo’lishsiz) shakllaridir. Antonimiya esa ikki leksema
orasidagi ma’no munosabatidir...” Antonimiyani ayni shunday tushunish ayrim
ilmiy manbalarda ham bor.
1
Mazkur darslikda ham antonimiyaga shu pozitsiyadan
yondashildi.
Antonimiya mezonini belgilashda Sh. Rahmatullayev, N. Mamatov va R.
Shukurovlar tomonidan tavsiya etilgan mantiqiy markaz prinsipiga tayanish
yaxshi natija beradi. Bu prinsipga ko’ra ikkita ma’no o’rtasidagi oraliq tushuncha
(mantiqiy markaz) aniqlanadi va shu markazning ikki tomonidan o’rin olgan
tushunchalar o’zaro antonimik munosabatlarda deb qaraladi. Masalan, kuz bilan
bahor o’rtasida qish bor, demak, kuz va bahor leksemalari o’zaro antonimlar deb
qaraladi, ammo kuz va qish – antonim leksemalar emas, chunki bu ikki leksema
orasida oraliq tushuncha (mantiqiy markaz) yo’q; shuningdek, qish bilan bahor
antonim emas (oraliq tushuncha yo’q); qish bilan yoz –antonim (oraliq tushuncha-
“bahor”); kecha bilan bugun- antonimlar emas (oraliq tushuncha yo’q); kecha va
ertaga - antonimlar (oraliq tushuncha “bugun”); o’tmish va hozir- antonim emas
(oraliq tushuncha yo’q); o’tmish va kelajak- antonimlar (oraliq tushuncha “hozir”)
kabi. Bunday munosabatlarni quyidagi sxema tarzida ifodalash mumkin (mantiqiy
markaz o’rnida M harfi qo’llanilgan):
antonim
M
bugun
kecha ertaga
antonim emas antonim emas
2
Usmonov S. Ko’rsatilgan maqola, 38-b.
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh., Ko’rsatilgan asar. 121-b.
3
Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-t, 1966, 146-b.
4
Isabekov B. O. Ko’rsatilgan dissertatsiya avtoreferati, 8-b.
1
Исабеков Б. О. Лексическая антонимия в современного узбекском языке. АКД.-Т.: 1973. С.3
Ba’zan mantiqiy markazning ikki tomonida bir nechtadanantonimik juftliklar
bo’ladi: a’lo (juda yaxshi)- yaxshi-o’rta (M) –yomon-juda yomon kabi. Buni
sxemada shunday ifodalash mumkin:
2-antonimik juftlik
1-antonimik juftlik
M
a’lo yaxshi o’rta yomon juda yomon
Bunday hollarda o'z ma'nosiga ko'ra mantiqiy markazdan teng uzoqlikda
joylashadigan so'zlar o'zaro antonimik juftlik hosil qiladi.
Fasl nomlari orasidagi antonimiyani quyidagi sxema tarzida ifodalash
mumkin:
1-antonimik juftlik
M
antonimlar antonimlar
emas emas
3-antonimik 4-antonimik
juftlik M M M juftlik
antonimlar antonimlar
emas emas
M
2-antonimik juftlik
Antonimik munosabatda bo'lgan ayrim leksemalar orasida mantiqiy markaz
bo'ladi-yu, ammo uni nomlovchi so'zning o'zi bo'lmaydi. Masalan, kulgu va yig'i
leksemalari orasidagi mantiqiy markazni bildiruvchi maxsus so'z tilda yo'q, ammo
oraliq hodisaning o'zi bor: u kishining kulmasdan, yig'lamasdan turgan normal
holatidir, demak, ana shu holat (ekstralingvistik omil) mantiqiy markaz sifatida
tasavvur qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |