Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Әдебиятлар 
Ишонқулова Г,. Ҳазратқулова Ш. Ғалла уримининг дон сифат кўрсаткичларига таъсири. 
Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. -№ 4, 2015. 31- б . 
 
 
SOYA FOYDALI XUSUSIYATLARGA MO„L O„SIMLIK 
 
K.Jalolov, N.No‘monova 
Andijon qishloq xo’jalik instituti 
Soya (Glicine hispida maxim) - dukkakli ekin turlaridan biri. Soya issiq-sevar o‗simlik. Donning unib 
chiqishi uchun eng past harorat +8 
0 
C, muqobil sharoit 18-25 
0
C ni tashkil etadi. 
Bu o‗simlikni ikki muddatda ekish mumkin. Birinchi marta bahorda, ya‘ni tuproq harorati 12-14 0 S 
bo‗lganda yoki makkajo‗xori bilan bir vaqtda, ikkinchi marotaba, takroriy ekin sifatida donli ekinlardan so‗ng 
ekiladi. Asosiy ekin sifatida ekishda uning navlarini to‗g‗ri tanlay bilish lozimdir. Ertapishar navlarning o‗sish 
davri 70-75 kun bo‗lsa, o‗rtapishar navlar 100-110 kun va kechpishar navlar esa 135-140 kunda pishib yetiladi. 
Ularning qaysi muddatda ekilishiga qarab navlar tanlanadi. Kech pishar navlar gektaridan 30-40 sentner hosil 
beradi. 
Soya urug‗chiligida Krasnodar o‗lkasi va AQShdan keltirilgan soya navlari bizning sharoitimizda yuqori 
hosil bermoqda. 
Uning tarkibida 20 xil aminokislotalar mavjud. Ular tarkibiy jihatdan tovuq tuxumida uchraydigan 
aminokislotalarga ancha yaqinligi aniqlangan. Uning tarkibida ko‗p miqdorda A, D, E, C vitaminlari va 2,5 
foizgacha biologik faol moddalar va mineral tuzlar (Ca, K, Mg, P) mavjud. 
Soya doni oziq-ovqat sanoatida ishlatilib, undan moy, margarin, soya pishlog‗i, soya uni, qandolat 
mahsulotlari va konserva tayyorlanadi. Ko‗pchilikka yaxshi ma‘lumki, hozirda ishlab chiqarilayotgan kolbasa 
mahsulotlariga 15-20 foizgacha soya izoliyati qo‗shiladi. Chunki soya uni o‗z tarkibidagi oqsil tufayli mol 

---

30 
go‗shtining o‗rnini bosa oladi. Soya unidan tayyorlangan sut esa to‗yimlilik jihatidan sigir sutidan aslo 
qolishmaydi. 
Bug‗doy uniga 8-10 foiz soya uni qo‗shib tayyorlangan non juda yumshoq bo‗lib, bir necha kun mobaynida 
shu holatini yo‗qotmaydi. Bunday undan turli pishiriqlar ham tayyorlash mumkin. 
Bundan tashqari, soya tibbiyotda ham keng qo‗llaniladi. Soya uni tarkibida xolesterin va moy kislotalari 
bo‗lmaganligi sababli u jigarni tozalaydi, organizmda xavfli o‗smalar paydo bo‗lishining oldini oladi. Soya 
mahsulotlarini doimiy is‘temol qilish organizmda modda almashinuvini yaxshilaydi. Qon tomirlari aterosklerozi, 
gipertonik, yurakning ishemik kasalliklari, artemiya, miya qon aylanishining buzilishi, ichki organ kasalliklari, 
diotez, sirroz, qon diabeti, turli shishlar, bepushtlik va boshqalarni davolashda soya benazir tabiiy mahsulot 
sanaladi. Ayniqsa, keksa yoshdagi insonlar uchun u nihoyatda foydali. 
Soya doni moy ishlab chiqarish sanoatida qimmatbaho xomashyo hisoblanadi. Ma‘lumotlarga qaraganda, 
hozirda dunyo miqyosida ishlab chiqarilayotgan o‗simlik yog‗ining 32,8 foizi soyadan tayyorlanadi. 
Soya yog‗i tiniq qo‗ng‗ir sariq rangda bo‗lib, tarkibida moy uchun muhim sanalgan linol va linolen 
kislotalari mavjud. Soya moyi tarkibi jihatidan sariyog‗ga o‗xshaydi. Bu yog‗ kislotalari inson organizmida 
sintezlanmaydi. U nafaqat oziq-ovqat sanoatida, balki farmatsevtikada, sovun va lok-bo‗yoq sanoatida, linoleum, 
kleyonka ishlab chiqarishda, to‗qimachilik sanoatida, plastmassa tayyorlashda ham ishlatiladi. 
Qishloq xo‗jaligida ham bu o‗simlik muhim ahamiyatga ega. U ekilgan yerda gektariga 120 kilogramm va 
undan ortiq biologik azot to‗plash xususiyatiga ega. Shundan 60-70 kilogrammini o‗zi o‗zlashtiradi, tuproqqa esa 
50-60 kilogramm biologik azot qoldiradi. Bu esa tuproq unumdorligini oshirib, yerning agrobiologik holatini 
yaxshilaydi. 
Tajribalar shuni ko‗rsatadiki, soya bahorda ekilganida gektaridan 30-33 sentner, kuzgi bug‗doy o‗rniga 
ekilganida esa 18-23 sentner hosil olish mumkin. Shu bilan birga, mazkur o‗simlik tuproq tarkibidagi biologik 
azot miqdorini oshirishi hisobiga undan keyin ekilgan g‗o‗za hosildorligi gektariga 4-5,5 sentnergacha oshishi 
kuzatildi. Shuning uchun u har jihatdan qulay va foydali o‗simlik hisoblanib, viloyatimiz sharoitida bemalol ekib-
parvarishlash mumkin. Soya yetishtirishni istagan fermer va dehqonlar uning ayrim o‗ziga xos xususiyatlarini 
bilib qo‗ysalar, foydadan xoli bo‗lmaydi. 
Soya o‗sish va rivojlanishiga qarab, ertapishar (vegetatsiya davri 90-100 kun), o‗rtapishar (110-
120 kun) va kechpishar (130-140 kun) navlarga bo‗linadi. Soyani ekishning eng maqbul muddati tuproqning 5-10 
santimetrlik yuza qatlamida harorat 14-16 daraja bo‗lgan vaqt hisoblanadi. Bunday sharoit uzoq muddat davom 
etganligi tufayli soyadan bir yilda ikki marta hosil olish mumkin. 
Soyaning gullash davri uning navi, iqlim sharoiti va ekilish muddatiga qarab, to‗liq unib chiqqandan keyin 
35-40 kunda boshlanadi. O‗simlik tupida gullash boshlanishi bilan o‗sishi jadallashadi. Gullashdan to dukkaklari 
yetilib pishguncha oradan 40-60 kun o‗tib, doni 15-20 kunlardan so‗ng to‗liq pishib yetiladi. 
Soya - tuproq namligiga talabchan ekin. Uni amal davrida 3-4 marta qondirib sug‗orish talab etiladi. 
Gullash boshlanishi bilan o‗simlikning suvga bo‗lgan talabi yanada ortadi. Gullash va hosil qilish davrida suvga 
qondirilmasa, bu holat hosildorlikka salbiy ta‘sir etadi. 
O‗rganishlar shuni ko‗rsatadiki, gektariga bir tonna don va shunga muvofiq xashak olish uchun soya 
tuproqdan 80-85 kilogramm azot, 30-35 kilogramm fosfor, 30-40 kilogramm kaliy va 60-70 kilogramm kalsiy 
moddasini o‗zlashtirishi kerak bo‗ladi. Hosildorlik rejalashtirilayotganda ushbu meyorlarga rioya qilib ish 
boshlagan ma‘qul. Yoki gektaridan 30 sentner don olish rejalashtirilayotganda o‗g‗itlarni yuqoridagi 
ko‗rsatkichlar miqdorini uchga ko‗paytirgan holda qo‗llash tavsiya etiladi. 
Dalada o‗tkazilgan tajribalar va dehqonlarning xulosalariga ko‗ra, g‗o‗za, bug‗doy va makkajo‗xori soyaga 
yaxshi o‗tmishdosh bo‗la oladi. Soyadan keyin ekilgan boshoqli don ekinlari, g‗o‗za va kartoshkaning hosildorligi 
yuqori bo‗lishi amalda tasdig‗ini topgan.