Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

уруғлари (б) дан намуналар 
2017 йилда деҳқон ва фермер ҳўжаликлари ҳамда шахсий томорқа эгаларига таклиф қилинаѐтган 
технология асосида 24015 кг уруғлик чигит, 1350 кг мош, 506 кг қовун, 167 кг маккажўхори, 51 кг ширин 
қалампир, 21 кг тарвуз ва 3 кг укроп уруғи экиш учун тайѐрлаб берилди. 
 
ҚАРАҚАЛПАҚСТАН ЖАҒДАЙЫНДА ДӘНЛИ ЕГИНЛЕРДЕН БИР АТЫЗДАН ЕКИ ӚНИМ 
ЖЕТИСТИРИЎ ИЛАЖЛАРЫ 
У.Абыллаев, Б.Абдуллаев, А.Реймов 
Ташкент мәмлекетлик аграр университети Нөкис филиалы 
Дәнли егинлердиң жоқары зҥрәәтли технологиялық сапасы ҳәм азық аўқатлық қәсийети жоқары 
болған сортларын жаратыў сорт сынаў нәтийжелерине тийкарланып мәмлекетлик реестирге киритилген 
сортларды таңлап алып олардың тухымгершилигин тәртипли тҥрде алып барып ӛндириске жедел ендириў 
арқалы дән жетистириўди кескин кӛбейтиў ҳәзирги кҥнниң ең актуал мәселеси есапланады. Кейинги 
жыллары суўғарыўға жумсалатуғын Амиўдәрья бассейниндеги суўдың муғдарын кемейип кетиўи, салы 
егиси ҳәм вегетациясы дәўиринде жҥдә там-тарыс болыўы себебли Қарақалпақстан аймағында салының 
егислик майданы кескин кемейип кетти.
Усыған байланыслы ҳәр бир таңлап алып егилген сорттың потенциал имканиятларынан толық 
пайдаланып дийханшылық мәдениятын асырыў арқалы хожалық жҥритиўши фермер хожалықларында 
илимий тийкарланған алмаслап егиўдиң бейимлескен (гибкий) системасын енгизип, топырақ қунарлығын 
жоқары дәрежеде сақлап қалып сапалы ӛним жетистириў ушын гҥзлик бийдайдың (Чиллаки, Звезда, 
Крошка) ҳәм салының Санам ҳәм Гҥлистан жҥдә тез писер ҳәм тез писер сортларынан тәкирарланыўшы 
егин сыпатында бир биринен пайдаланып жайластырыўға болады, нәтийжеде аймағымыздағы гҥзлик 
бийдай егини майданларының 20-30 % босаған жеринен бир атыздан жылына еки ӛним алыў 
мҥмкиншилигин береди. 
Гҥзлик бийдайдың аты аталган сортлары 225-235 кҥнде, ал салының сортлары болса 90-100 кҥн 
вегетациясы даўамында 45-50 ц/га зҥрәәт топлаў мҥмкиншилигине ийе. 
Бул сортлардың зҥрәәтлик қасийетлерин сақлаў ушын олардың жоқары егислик кондицияға ийе 
туқымларды жетерли муғдарда туқымгершилик қағыйдаларын туўры жолға қойыў арқалы жетистириўге 
болады. 
Соны айтып ӛтиў орынлы, гҥзлик бийдайдан ҳәм салыдан жоқары сапалы зҥрәәттиң пайда 
болыўына кӛп санлы факторлар тәсир етеди. 
Гҥзлик бийдай сортлары дәниниң қурамындағы белок ҳәм клейковина муғдары, салының дәнин 
мӛлдирлик кӛрсеткишлери ҳәм шытнап жарылыўы жетистирилген зҥрәәтти ӛз ўақтында орып алыўды 
сорт ӛзгешелигине байланыслы дәрежеде болатуғынлығы, ал керисинше кешиктирип орылғанда дән 
сапасы кӛрсеткишлери тӛменлегенлиги илимпазлар тәрепинен дәлилленген. 
Г. Ишанкулова ҳәм Ш. Хазраткулованың (2015) мағлыўматларына сәйкес гҥзлик бийдайды қамыр 
писиў дәўиринде 5 кҥннен соң орып алынғанда белок муғдары 13,8-16,5% ал 20 кҥннен кейин 
кешиктирилип орылғанда бул кӛрсеткишлер 11,6-13,5% , 26,4-29,4% ке сәйкес келгенлиги дәлилленди. 

---

29 
Дән ӛнимлерин кӛбейтиўде, халқымыздың дән ӛнимлерине болған талабын толық 
қанәәтландырыўда салы айрықша әҳмийетке ийе. 
Салы егини егислик майданы ҳәм зҥрәәтлиги бойынша дҥнья жҥзинде екинши орынды ийелейди. 
Адам организминде гҥриштиң 95,9 % ӛзлестирилди. 
Қарақалпақстан Республикасының экономикасы ҳәм социаллық жағдайы салы жетистириў менен 
тығыз байланыслы екенлиги ҳеш кимге сыр емес. 
Кейинги жыллары суўғарыўға кететуғын Әмиўдаря бассейнинде суўдың муғдарының кемейип 
кетиўи, салы егиси ҳәм вегетация дәўиринде жҥдә там-тарыс болыўы себепли Республикамыз аймағында 
салының егислик майданы кескин кемейип кетти.
Бизиң аймағымызда кейинги жыллары салының жҥдә тезписер «Санам» «Нӛкис-2», «Жайхун», 
«Нӛкис-70» ҳәм басқада сортлары жаратылып аймағымыз ушын районластырылып мәмлекетлик 
реестирине киритилген. Салының Гҥлистан 2017 жыл келешеги бар сорт деп табылған. 
Бул сортлар алды менен бир- биринен, бир тҥрли жағдайда ҳәр қыйлы муғдарда зҥрәәт топлаў 
қәсйиети менен ажыралып турады. Бул сортлардың потенциал зҥрәәтлилиги 60-65 ц/га дан 90-100 ц/га тең 
болғаны менен, ӛндирис жағдайында обектив ҳәм субектив себеплерге байланыслы орташа зҥрәәтлик 35-
40 ц/га аспай турыпты. Салының жҥдә тезписер ҳәм тезписер сортларына ӛндирис талабы жҥдә кҥшли 
болып, бул сортларды гҥзлик бийдайдан алдын ямаса кейин тәкирарланыўшы егин сыпатында 
пайдаланып жайластырыўға болады, нәтийжеде бир атыздан еки ӛним алыў мҥмкиншилигин береди. 
Салының «Санам» сорты ӛндирис жағдайында 90-100 кҥнлик вегетациясы даўамында 40-50 ц/га сапалы 
узын гҥришли ӛним топлаў қасийетине ийе. Бул жағдайда суўғарыў нормасын ҳәм пестицидлерден 
пайдаланыў муғдарын кемейтип аймағымыздың экологиялық жағдайын жақсылаўға имканият жаратады. 
Сортлардың зҥрәәтлилик қәсийетлерин сақлаў, жоқары егислик кондицияға ийе туқымларды 
жетерли муғдарда таярлаў, салының жабайы қызыл гҥришли формаларын жоқ қылыў жумысларын 
системалы тҥрде алып барыў арқалы ерисиўге болады. Жоқары сапалы кондицион туқым жетистириў 
ушын туқым атызларында исленетуғын барлық агротехникалық илажлар ӛз ўақытында жоқары сапада 
ӛткерилиўи керек. 
Салының зҥрәәтлилигин жоқарылатып ӛним сапасын жақсылаўға илмий тәрептен тийкарланған 
барлық комплекс агротехнолгиялық илажларды ӛз ўақтында толық сапалы етип булжытпастан орынлаў 
арқалы ерисиўге болады. 
Илажы барынша салы егислигин барлық қолайлыққа ийе болған инженерлик суўғарыў 
системасына жайластырыў керек. Бундай болмағанда салы егислигине қоңсы жерлердиң мелиоративлик 
аўҳалының жаманласыўына изейлеп кетиўине жол қойылмайды.