Article · December 020 citations reads 74 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

Фойдаланилган адабиётлар
1. Столяров, Б. А. Музейная педагогика. 
История, теория, практика. Учебное пособие. – 
М. : Высш. шк., 2004. – 216 с.
2. Юхневич. М.Ю. Я поведу тебя в музей. – 
М., 2001. – 205 с.
3. Правильный профессиональный выбор 
– уверенное будущее молодого поколения. 
Панорамы педагогического опыта XVII Респу
­
бликанской выставки научно-методической 
литературы, педагогического опыта и творче
­
ства учащейся молодежи. Сборник материалов. 
Электронное издание – Минск : РИВШ, 2017.
4. Формирование 
социально-професси
­
ональных ценностей учащейся молодежи. 
Сборник научных статей Всероссийской на
­
учно-практической конференции – Нижний 
Тагил, Россия 2014. – 502 с.
ТАСВИРИЙ САНЪАТ ФАНИ ЁШЛАРДА 
ФАОЛ ФУҚАРОЛИК ПОЗИЦИЯСИНИ 
ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ВОСИТАСИ 
СИФАТИДА
Баҳром КУЛТАШЕВ,
Ўзбекистон Давлат санъат ва
маданият институти ўқитувчиси
Янгиланаётган Ўзбекистон тараққиётини бел
­
гилайдиган ислоҳотлар ва модернизация жара
­
ёнлари жамият ҳамда унинг барча тизимлари 
олдига улкан вазифалар қўймоқда. Бу таълим 
соҳасига ҳам бевосита тааллуқлидир. Айтиш 
мумкинки, сўнгги уч йилда таълим соҳаси
­
да бошланган туб ислоҳотлар унинг сифатини 
ошириш, ўқувчи-ёшларнинг ихтисослик бў-
йича чуқур билим эгаллаш билан бирга, барка
­
мол шахс бўлиб шаклланишига шароит яратиш, 
узлуксиз ҳамда умумий ўрта таълим тизимини 
янгидан модернизация қилиш каби вазифалар 
белгилагани билан ҳам аҳамиятлидир. 
Ижтимоий тармоқлардаги муҳокамалар, ёшлар-
нинг руҳиятини таҳлил қилиш жараёнида ак
­
сарият ёшларнинг хорижда ўқиш, ишлаш ёки 
яшаш орзуси ортиб бораётганига гувоҳ бўлиш 
мумкин. Глобаллашув шароитларида бу нафақат 
Ўзбекистон, балки бутун дунёда содир бўлаёт
­
ган жараёндир. Ёшлар орасида фуқаролик жа
­
миятини ривожлантириш, глобаллашув даври 
салбий ҳодисалари хавфини камайтириш, ва
­

---

162
163
танпарварлик туйғуси ва миллий қадриятларга 
муҳаббатни ошириш учун уларда фаол фуқаролик 
позициясини шакллантириш зарур. Зеро, фуқа
­
ролик позициясига эга бўлган шахс юрт ва миллат 
тақдири, халқ ва жамият олдидаги масъулиятини 
чуқур англайди. Оммавий маданиятнинг ёшлар 
онгига фаол таъсирини инкор қилмаган ҳолда 
уларнинг ахлоқи ва инсоний камолотига эътибор 
қаратиш ҳам бугунги куннинг долзарб вазифасига 
кирмоқда. Ахлоқий фазилатларни шакллантириш 
мактабдаги бир қатор фанлар негизига юклатил
­
ган. Бу жараёнда мактаб ёшидаги болаларда мил
­
лий қадриятлар, она-Ватан ва халқига нисбатан 
меҳр-муҳаббат ҳамда ахлоқий фазилатларини 
шакллантиришда тасвирий санъатнинг роли ҳам 
катта аҳамиятга эга.
Ўқувчиларнинг фуқаролик позицияси бир қа
­
тор аниқ амаллар ва фаолиятларда намоён бўла
­
ди. Масалан, ўқувчиларнинг турли тадбирларда 
мактаб музейи, фаоллар зали ёки интерьерини 
безак ишларида, табрикномалар ва сувенирлар 
ясаш жараёнида, «Мустақиллик куни», «Ватан 
ҳимоячилари куни», «Наврўз», «Хотира ва қа
­
дрлаш куни», «Конституция куни»га бағишлан
­
ган расмлар ёки плакатлар танловида ёшларнинг 
бу ҳодисаларага нисбатан муносабатини таҳлил 
этиш мумкин. 
Ёшларнинг ҳар томонлама комил шахс си
­
фатида шаклланишида санъатнинг роли катта. 
Санъат инсоннинг руҳий ҳолатини жуда чуқур 
қамраб олади. У нафақат тасаввур ва ҳиссиёт, 
балки инсоннинг идроки ва дидининг шаклла
­
нишига ҳам таъсир кўрсатувчи улкан кучдир 
[1]. Шу сабабли, боланинг ўзликни англаш ва 
тафаккурини шакллантиришда, ахлоқий ҳисси
­
ётларини тарбиялашда ва дунёқарашини кен
­
гайтиришда санъатнинг аҳамияти чуқур англа
­
ган ҳолда, мактаблардаги «Тасвирий санъат» 
фанидаги анъанавий дарсларни индивидуал ён
­
дашув ҳамда жамоавий лойиҳалар асосида олиб 
бориш лозим. Лойиҳавий фаолият болаларнинг 
тадқиқотчилик малакасини шакллантириш
­
га, уларнинг индивидуал иқтидорларини кашф 
этишга, мустақил ишлаш кўникмасини тарби
­
ялашга, истеъдодини намойиш этишга ва энг 
ассосийси, замонавий шароитларда шахснинг 
мус тақил фикрлаш қобилиятини ўстиришга ёр
­
дам беради.
Тасвирий санъат боланинг атроф-олам, табиат 
ва замонадаги воқеаларга нисбатан кузатувчанли
­
гини оширади, унинг хаёлотига эркинлик беради, 
ижодкорлик салоҳиятини қувватлайди, образли 
фикрлаш қобилиятини ривожлантиради. Замо
­
навий санъатга кириб келган сунъий интеллект 
асри вақтида бу айниқса долзарбдир. Рус рассоми 
ва педагоги Б.М.Неменскийнинг таърифига кўра, 
бугунги кунда умумтаълим жараёнида бадиий би
­
лим «авваламбор ҳаракатлар стимули, ҳаёт маз
­
мунини ҳис этиш билан боғлиқ шахсий эмоцио
­
нал мезонларни шакллантириш функцияси билан 
ўта долзарбдир» [2; 102-б.].
Ўзбекистон кўп миллатли юрт бўлганлиги са
­
бабли, аксарият ҳолларда турли халқ ва элатлар
­
нинг фарзандлари бир мактабда таҳсил олади. 
Тасвирий санъат фани миллатларнинг гўзал ма
­
даниятини, ўзга миллатга нисбатан ўзаро ҳур
­

---

164
165
мат ва дўстликни шакллантиришга ҳам хизмат 
қилиши лозим. Зеро, эътиқод ва миллатлар тур
­
фа хиллигида барчани умумлаштирувчи ижодий 
тафаккур олами, санъат мавжудлиги, инсонлар
­
нинг бирлиги ва шу бирлик ичида уларнинг ҳар 
хиллигини англаш болаларнинг замонавий ҳаёт
­
даги фуқаролик позициясини шакллантиришга 
ёрдам беради. Ўқитувчининг фанга нисбатан бу 
каби муносабати мактабдаги кўплаб ижтимоий, 
ахлоқий, экологик ва ватанпарварлик тарбияси
­
даги муаммоларга ечим беради.
Тасвирий санъат дарсларига жамоавий ён
­
дашувда ҳар бир янги мавзуни алоҳида усул
­
да ташкил этиш талаб этилади: тадқиқот дарси, 
танлов дарси, заковат дарси, «Ҳақиқат нима
­
да?» – тезкор қидирув дарси, экскурсия дарси, 
пресс-конференция дарси. Тадқиқот дарсида 
ўқитувчи жанрлар, рассом ижоди, афсонавий 
мавзулар бўйича индивидуал ёки гуруҳли топ
­
шириқ бериши, ўқувчи эса муайян муддат да
­
вомида шу мавзу бўйича маълумот тўплаши 
ва иш якунида худди катта тадқиқотчилардек 
«пресс-конференция дарси» шаклида тақди
­
мот тайёрлаши мумкин. Албатта, тақдимот тай
­
ёрлашда ўқитувчининг ёрдами керак бўлади. 
Тадқиқот дарслари ўқувчида бирор бир мав
­
зу устида чуқур мушоҳада юритиш, манбалар 
билан ишлаш ва тадқиқотчилик кўникмаси
­
ни пайдо қилади. «Заковат дарслари» – чорак 
якунларида ўтилган мавзулар ва мустақил топ
­
шириқлар доирасида блиц-сўров, «Сўзни топ», 
гуруҳли мунозаралар шаклида ўтказиш самара
­
ли натижалар беради. 
Тасвирий санъат дарсларини ўтишда экскур
­
сия машғулотлари алоҳида аҳамиятга эга. Йил 
фасллари билан боғлиқ мавзуларни табиат қўй
­
нида ўтказиш, жанрлар, бадиий идрок этиш, 
тас вирий ва амалий санъат турлари мавзулари
­
ни музей ёки кўргазма залларида ташкил этиш 
тавсия этилади. Нисбатан катта синфлар билан 
театрлаштирилган саҳна кўринишлари ташкил 
этиш, натура асосида портрет чизиш машғулот
­
ларини ўтиш мумкин. Бу каби ролли ўйинлар
­
га албатта «Мен рассомман ва Ўзбекистон ме
­
нинг нигоҳимда» мавзусини бириктириш лозим 
бўлади. Бунда ўқувчилар аввалдан «ўзларининг 
таржимаи ҳоллари ва ижодини» ўрганиб, асарла
­
рида қай тарзда она-Ватанга нисбатан муҳаббат
­
ларини акс эттирганларини ифодалаб беришади, 
масалан, «Мен, рассом Раҳим Аҳмедов....». Дарс 
ишланмаларини мавзуга қараб ўқитувчининг ис
­
таги ва тайёргарлигига кўра ўзгартириш мумкин.
Юқоридаги ёндашувлар ўқувчида бир қатор 
ижобий фазилатларни шакллантиришга ёрдам 
беради:
Мустақил ва ижодий фикрлаш;
Ахборотлар тизимини таҳлил этиш;
Ўз позициясида қатъий туриш;
Ўз-ўзини назорат қилиш ва баҳолаш;
Мулоқотчанлик ва ўзгалар фикрига ҳурмат;
Жамоада ишлаш кўникмалари ривожланади.
Шу билан бирга тасвирий ва амалий санъат 
асарларини, бадиий ҳунармандчиликни, меъ
­
морчилик ва дизайн санъатига оид тарихий на
­
муналар ҳамда замонавий санъат асарларини 
таҳлил қилишга ва амалий фаолиятида қўллаш
­

---

166
167
га ўргатади, натуранинг характерли жиҳатларини 
кўра олишга, таҳлил қилишга, тасвир ёки ҳайкал
­
ни ишлаш босқичларини кетма-кетликда тўғри 
бажара олиш кўникмасини шакллантиради. Тас-
вирий санъат фанида ўқувчилар нафақат жаҳон 
ва Ўзбекистон рассомлари, ҳайкалтарошлари 
ижоди, халқ амалий безаги, турли миллатлар ма
­
данияти анъаналари билан танишадилар.
Фан доирасида «Мен яшаётган шаҳар», «Ва
­
тан манзараси», «Тасвирда инсон характери 
акси», «Менинг севимли ўйинчоғим», «Онам-
нинг рўмоли», «Аждодлар мероси», «Миллий 
қадриятлар – ижодий ғоялар манбаи» каби 
мавзуларни қамраб олиши мумкин. Масалан, 
«Мен яшаётган шаҳар» мавзуси доирасида бир 
қатор муаммоли вазиятлар қўйиш, ўқувчи
­
га «Шаҳарнинг кўркамлиги учун яна нималар 
қилиш керак?», «Шаҳардаги энг севимли мас-
кан», «Шаҳрим тарихи – менинг тарихим», 
«Севимли шаҳрим учун ҳайкал» мавзуларида 
ижодий ишлар яратиш мақсадга мувофиқдир.
«Тасвирда инсон характери акси» мавзуси бў-
йича ҳам бир қатор ишланмалар яратиш, Ўз
­
бекистон ва жаҳон рассомлари томонидан яра
­
тилган психологик портретлар мисолида инсон 
характерини тавсифлаш ўринлидир. Бу ишлан
­
мада А.Абдуллаевнинг «Аброр Ҳидоятов Отелло 
ролида», М.Набиевнинг «Амир Темур портре
­
ти», Р.Аҳмедовнинг «Она ўйлари», Р.Чориев
­
нинг «Ботир Зокиров портрети», Леонардо да 
Винчининг «Мона Лиза. Джаконда» асари, Дие
­
го Веласкеснинг «Инокентий Х портрети» асар
­
ларини қўллаш тавсия этилади. Бу каби мав
­
зулар ўқувчида муносиб инсоний фазилатлар, 
ахлоқий-маънавий қарашларни шакллантириш
­
ни ҳамда эзгулик ва ёвузлик тушунчалари, му
­
раккаб ижтимоий муносабатларни англашига 
қаратилади.
Менинг шаҳрим мавзусидаги дарслар ўқувчи
­
нинг яшаётган шаҳрига нисбатан ҳурмат уйғо
­
тиш, унинг тарихини билиш, шаҳар ободонлигини 
сақлаш масъулиятини ривожлантириш ва кўрки
­
га ҳисса қўшиш ҳақидаги фикрларни уйғотиш
­
га қаратилганлиги билан аҳамиятлидир. Тақдим 
этилган мавзулар орасида «Аждодлар мероси» 
ишланмаси кенг доирани қамраб олади. Ўқувчи
­
лар мазкур мавзуда ўз қизиқишларига қараб меъ
­
морий маданий мерос объектлари, аждодлар ша
­
жараси, оилавий муқаддас буюм, миллий амалий 
безак санъати, миллий урф-одат ва қадриятлар 
бўйича ўзларининг ижодий салоҳиятларини на
­
моён этишлари, ота-оналари билан ҳамкорликда 
кичик тадқиқот ўтказишлари мумкин.
Тасвирий санъат фанидаги дарсларга бу каби 
мавзули ёндашувлар ўқувчининг нафақат ба
­
диий-ижодий фикрлаш қобилиятини ўстиради, 
балки юртга муҳаббат, миллий ўзликни англаш, 
диний толерантлик, ҳамдўстлик фазилатлари
­
нинг болалик чоғидан шаклланиб боришига ёр
­
дам беради. Шу тарзда, тасвирий санъат фанида
­
ги машғулотлар ўқувчиларда муҳим фуқаролик 
фазилатларини шакллантиришга сабаб бўлади: 
Ватанга муҳаббат ва ҳурмат, ундан фахрланиш 
ҳисси, юрт номига доғ туширмаслик масъулияти, 
халқ маданиятини англаш, маънавий-ахлоқий 
фазилатларини ривожлантириб бориш. 

---

168
169