O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Surunkali
buyrak yetishmovchiligi (SBE) - buyrak koptokcha va 
k a n a lc h a la ri fun k siy asin in g a sta -se k in lik b ilan va doim iy tusdagi 
shunday yom onlashishtki, unda buyrak gom eostazni saqlay olmaydi. 
H a l q ilu v c h i o ‘z g a ris h la r su ru n k a li u re m iy a s in d ro m i, a rte ria l 
g ip e rte n z iy a , s u v - e lik tr o lit va k is lo ta - a s o s h o la tin in g ch u q u r 
b uzilishlari hisoblanadi. SBE ham buyrak, ham buyrakdan tashqari 
jarayonlarda: surunkali glomerulo va pielonefrit, radiatsiya bilan bog'liq 
nefrit, siydik-tosh kasalligi, gidronefroz, o‘smalar, buyrak arteriyasi 
stenozi, gipertoniya kasalligi, kollagenozlar, gem orragik vaskulitlar, 
qandli diabet, amiloidoz, polikistoz va b. da rivojlanadi.
SBE patogenezi
nefronlami oMishiga olib keluvchi buyrak to‘qimasi 
v a 
to m irla rin in g
riv o jla n u v c h i 
sk le ro z i 
va 
fib ro p la s tik
transformatsiyalanishi bilan bog‘liq. E. M. Tareev (1972) SBE ni 2 ta

---

bosqichga ajratadi: 1) konservativ, koptokcha filtratsiyasi 40 ml/daqiqa 
gacha kamayadi, konservativ davolash imkoniyati hali bor; 2) terminal, 
k o p to k ch a filtr a ts iy a s i 15 m l/d a q iq a g a c h a k a m a y a d i, d av o n i 
almashtirish yoki buyrakni ko ‘chirib o ‘tkazish tak lif qilinadi.
SBE oxirgi bosqichi (term inal uremiya) MAT intoksikatsiyalanish 
sim ptom lari (urem ik en sefalopatiya, kom a), anem iya, gipertoniya, 
a ts id o z , g ip e rk a lie m iy a , m in eral v a k a rb o n s u v la r a lm a sh in u v i 
b u z ilish la ri bilan n am o y on b o ‘ladi. SBE ilk b o sq ic h in in g k lin ik
k o ‘rinishlari uncha bilinmasligi yoki umuman hech qanday o ‘zgarishsiz 
o ‘tish i m umkin. 0 ‘BE dan farqli ravish da, u rem iya SBE ning ilk 
sim ptomlaridan hisoblanm aydi. U kasallikka faqat term inal urem iya 
bosqichida qo ‘shiladi, buning ustiga ham m a kasallarda uchram aydi. 
Proteinuriya, xuddi shunday siydik cho‘kindisidagi o ‘zgarishlar ham 
minimal b o iish i mumkin. SBE ning muhim ilk belgiiaridan biri, uzoq 
vaqt davomida yagona o ‘zgarish sifatida namoyon bo‘ladigan, nikturiya 
va gip o sten u riy a bilan q o ‘sh ilg an h o la td a u c h ra y d ig an p o liu riy a
hisoblanad i (odatd a o ‘rta c h a 2 ,0 -2 ,5 1 k o ‘p b o ‘lm ag an). B unday 
poliuriya «m ajburiy» deyiladi, chunki u jid d iy kam aygan kanalcha 
reabsorbsiyasi natijasida hosil b o iad i.
Buyrak to‘qimasining jiddiy shikastlanishida kasallangan buyraklar 
m odda alm ashinuvining zararli m ahsulotlarini to ‘liq ajrata olmaydi. 
Natijada ular qonda to‘planadi, y a’ni uremiya rivojlanadi (siydikli qon) 
- «ou ro n » - « s iy d ik » , « h a im a » - «q on » . 
U rem iya -
b u y rak
funksiyasining og‘ir buzilishi bilan bog‘liq b o ig a n organizmning o 'z - 
o‘zini zaharlanishi. 0 ‘tkir urem iya 0 ‘BE ni oliguriya davrida uchraydi, 
surunkalisi - buyrakning surunkali kasalliklarining oqibati hisoblanadi. 
Q onda kreatinin, siydikch il, indikan, am m iak va azot alm ashinuvi 
mahsulotlari konsentratsiyasi jiddiy ko‘payadi (azotemiya), eliktrolitlar 
m iq d o ri o ‘z g a ra d i, k is lo ta - a s o s m u v o z a n a ti h am b u z ila d i, suv 
org an izm d a sa q la n a d i. H a y o tiy m u h im a ’z o la rn in g fu n k siy a la ri 
b u z ila d i, ju m lad an, MAT tom onidan q attiq bosh o g ‘rig i, apatiya, 
uyquchanlik, talvasa tutishi; yurak-tom ir tizimida yurak aritmiyasi, bosh 
miya tomirlari spazmi; oshqozon-ichak traktida ko'ngil aynish, qusish, 
ich ketish, azot sh la k la m in g ajratilishi bilan b o g ‘liq y a llig ‘lanish 
jarayonlari, yaralar kabi o ‘zgarishlar kuzatiladi.
Ilikning toksik tormozlanishi natijasida anemiya v a umumiy holdan 
toyish rivojlanadi. K o ‘z tubi tom irlari spazm i tu fayli (angiospastik 
neyroretinit) ko ‘rish xususiyati susayadi va keyinchaJik bem or k o ‘r 
bo ‘lib qolishi mumkin. Eosh og‘rig‘i doimiy tus oladi, ayrim vaqtlarda

---

talvasalar hosil bo'l&di va u odatda mushaklar tortilishi bilan namoyon 
b o ‘ladi. Bu o ‘zg a rish la rn in g kuchayishi n a tija sid a kasal kom atoz 
h o la tg a tu sh ad i (u re m ik kom a), ag ar teg ish li d av olash choralari 
q o ‘llanm asa, u bu h o latd an chiqm asdan o ‘lish i m um kin. Bunday 
urem iya chin yoki azotem ik uremiya deyiladi.
Nafas olishdan, qusishdan va axlatdan siydik hidi keladi. Uremiyaga 
ko‘z qorachig‘ining torayishi xos. Nafas markazini qondagi kislotalar bilan 
qitiqlanishi natijasida nafas buziladi: nafas olish chuqurlashadi va cho‘zi!adi, 
nafas chiqarish esa qisqa bo‘ladi (Kussmaul shovqinli nafasi). Ba’zan nafas 
buzilishi nafas markazi ishining jiddiy pasayishi bilan bog‘liq bo‘lishi 
mumkin (Cheyn - Stoks nafasi), o‘lish oldidan ayrim holatlarda azotemik 
perikardit hosil bo‘ladi. Unda eshitiladigan shovqin «dafiidagi jiringlash» 
deb nom olgan, peshona va burun qanotlarida «siydikchilli ten> ko‘rinib 
turadi. Ayrim kasallarda koma holatida oyoqning ikki qorinchali mushaklari 
va bet mushaklari talvasalanishi kuzatiladi, kamdan~kam holatlarda esa 
katta talvasalanish tutqanoqlari rivojlanadi.
M ash g ‘ulo td a b a ja rila d ig a n am aliy ishlar va o ‘zlashtiriIishilozim
bo‘lgan am aliy ko ‘n ik m alar bilan tanishish
1 -is h .
0 ‘tk ir b u y ra k y e tis h m o v c h ilig i b o r b a q a d a suv bilan 
z o ‘riqishda diurezni aniqlash.
0 ‘tk ir buyrak yetishm ovchiligi baqada uning lim fatik xaltasiga 
sim ob xloridi (0,5% li eritm ani 0,1 m l) yuborib chaqiriladi. Bir xil 
o g ‘irlikdagi ikkita baqa olinadi. Diurezni o ‘rganish uchun baqaning 
yuqori qismi nam doka bilan bekitilgan voronkaga joylashtiriladi, siydik 
belgili sentrifuga probirkalarga y ig ‘iladi. N azoratdagi baqa lim fatik 
xaltasiga 3,0 ml distillangan suv, tajribadagiga 2,9 ml distillangan suv 
+ 0,1 m l 0,5% U sim ob xloridi eritm asi y u bo riladi. D iurez i soat 
davomida hisobga olinadi. Olingan natijalar tahlil qilinadi va tajribaga 
bayonnom a tuziladi.
2 - is h .
T a jrib a d a (su le m a li - sim o b x lo rid i) n e k ro tik nefroz 
chaqirilgan sichqonlarda suv bilan zo ‘riqishda diurezni aniqlash.
Sichqonlarda nekrotik nefroz ulaming 1 kg o g ‘irligiga nisbatan 10 
mg sim ob xloridi yuborgandan 1 kun keyin rivojlanadi. Tajribadagi 
sichqonlarga tajribadan 1 kun oldin orqasi terisi ostiga kerakli miqdorda 
simob xloridining 0,1% li eritmasi yuboriladi.
T a jrib a n in g o 'tk a z is h ta rtib i.
Ik k ita o q sic h q o n (ta jrib a va 
n a z o ra td a g i) a lo h id a -a lo h id a sh ish a v o ro n k alarg a jo y la sh tirilad i.

---

Voronkalar shtativdagi belgili sentrifuga probirkalariga o ‘m atiladi. 15 
daqiqa ich id a tajrib a va nazoratdagi sich q o n iard a diurez m iqdori 
aniqlanadi. Ik k ita sichqon terisi o stig a ham 2 ml d istillangan suv 
y ub orilad i, su v bilan z o ‘riqishdan k e y in 1 so at davom ida h ar 15 
daqiqada siy d ik y ig ‘iladi. N atijalar ja d v a lg a y o ziladi (8 -ja d v a l). 
S iydikdagi o q sil sifa tiy usulda an iq la n ad i. B uning uchun 0,5 ml 
filtrlangan siydikka tomchilab sulfosalitsil kislota eritmasi q o ‘shiladi. 
Siydikda oqsil bo‘lsa, eritma loyqalanadi.
0 ‘tkir buyrak yetishmovchiligida diurezning o ‘zgarishi
8-jadval
H ayvonlar
Diurez, m l
Jam i
ta jrib a—
g a c h a
suv bilan z o 'riq ish d a n keyin
15
30
45
66
d aq iq a
Nazoratdagi
Tajribadaqi
Jihozlar: