O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

lizingni boshqarish shakllarining kelgusi rivojlanishi 
xolding turidagi 
lizing kompaniyalarini yaratish tendensiyasini asoslab beradi, 
ya’ni firmalarning yiriklashuvi va kooperatsiyasi, ularning ixtisoslashuvi lizing 
operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlarini sezilarli miqdorda qisqartirishga 
imkon beradi. Bu yerda umumiy tamoyilning ko‘zga tashlanishi shubhasiz – 
tashkiliy tuzilma bozor ehtiyojlarini hisobga olgan, lizing biznesida taraqqiyotni 
ta’minlagan holda qayta tuzilishi lozim. 
 
7.3. Lizing kompaniyalarining tashkiliy tuzilmasi 
Lizing tarmog‘ining tashkiliy tuzilmasi asosan lizing beruvchilarning to‘rt 
variantidan iborat bo‘ladi: 
•
bank tuzilmasida tuzilgan lizing kompaniyalari; 
•
banklar tomonidan ta’sis etiluvchi universal lizing kompaniyalari; 
•
yirik ishlab chiqaruvchilar tomonidan tuziluvchi ixtisoslashgan lizing 
kompaniyalari; 
•
yirik firmalar tomonidan tuziluvchi, texnika yetkazib berish va ularga 
xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashuvchi lizing kompaniyalari. 
Odatda, bank tuzilmasiga kiruvchi lizing kompaniyalari va banklar 
tomonidan tuziluvchi universal lizing kompaniyalari AQSHdan tashqari barcha 
rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda lizing xizmatlari bozorida asosiy rolni 
o‘ynaydi. AQSHning mazkur tuzilmada o‘ziga xos holatda bo‘lishini amerika 
qonunchiligining o‘ziga xosligi bilan izohlash mumkin. Unga ko‘ra 1962 - yilda 
banklarga lizing operatsiyalarini amalga oshirish taqiqlab qo‘yilgan. Lizing 
xizmatlari bozorida bunday guruhlarning ko‘pligini avvalo, ularning yirik pul 
mablag‘lari bilan muomala qilish imkoniyati bilan izohlash mumkin. Bu 
ayniqsa yirik obyektlar ijarasida muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqa tomondan 
esa, banklar tomonidan lizing faoliyatiga qiziqishning kattaligini lizing taqdim 
etuvchi bir qator afzalliklar bilan asoslash mumkin. 
Mavjud tajribalarning ko‘rsatishicha, respublikamizda muvaffaqiyatli 
faoliyat ko‘rsatayotan lizing kompaniyalarining katta qismi yirik banklar 
ishtirokida tuzilib, keyinchalik banklar ularning kreditorlariga aylanishgan. 
Masalan, O‘zbekiston banklar Assotsiatsiyasi tomonidan “Baraka” universal 
lizing kompaniyasi bir yo‘la ikki vazifani bajardi: lizing operatsiyalarini 

---

86 
moliyalashtirish va bir vaqtining o‘zida ularni sug‘urtalashning ishonchli 
manbasi shakllantirildi
Lizing kompaniyalarini tuzish va ularning faoliyatida Malayziyaning 
“Malayyan benking Berxad” banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki 
(ETTB) kabi xorijiy banklarning ishtiroki ham katta bo‘ldi. Ularning ishtirokida 
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy Banki tomonidan 
“O‘zlizinginterneyshnl AJ” lizing kompaniyasi tuzildi. ETTB lizing 
operatsiyalarini rivojlantirishda katta tajriba to‘plagan. Aynan ETTB ishi 
natijasida quyidagilar aniqlandi:
1
•
eng kuchli mahalliy hamkor; 
•
lizing faoliyati tajribasiga ega bo‘lgan xorijlik manfaatdor hamkor; 
•
ma’qul keluvchi huquqiy asos (soliq tizimi); 
•
aksiya egalari o‘rtasida o‘zaro munosabatlar bo‘yicha qoidalar, AS 
tizimi bo‘yicha hisobot tizimi, faoliyatni kuzatish, direktorlar tarkibini o‘rinlarni 
taqsimlash, dividendlarni taqsimlash siyosati va hokazo; 
•
sug‘urta tavakkalchiligini hisobga oluvchi qayta moliyalashtirish 
stavkalari bo‘yicha bo‘lg‘usi ehtiyojlar bo‘yicha majburiyatlarni taqsimlash. 
Lizing munosabatlarining yo‘lga qo‘yilishida banklarning imkoniyatlarini 
baholashda respublikamizda mavjud bo‘lgan iqtisodiy sharoitlarda bu 
jarayonlarga nafaqat xorijiy, balki mintaqaviy tijorat banklarini jalb qilish ham 
jozibador ekanligini qayd etish lozim. Tuzilayotgan lizing kompaniyalari, 
ayniqsa, birinchi vaqtlarda bank kreditlari ko‘rinishidagi tashqi resurslar 
manbalariga bog‘liq bo‘ladi. Bu holatni xorijiy mamlakatlar tajribasi ham 
to‘laligicha tasdiqlaydi. Yevropa hamjamiyati mamlakatlari lizing biznesining 
rivojlanishida aynan banklarga minnatdorchilik bildirsalar arziydi. Lizing 
kompaniyalarining sezilarli qismi yirik banklar tomonidan to‘liq yoki qisman 
nazorat qilinadi. Masalan, Germaniyada “Doyche bank”, “Drezdner bank”, 
“Arzder bank”, Yaponiyada esa “Yaponiya rivojlanish banki” hukumatning 
ruxsati bilan lizing kompaniyalariga imtiyozli stavkalarda katta miqdorda 
kreditlar taqdim etadi. 
Lizing kompaniyalarini ta’sis etishda yirik sanoat majmualarining ishtirok 
etishi ham lizing rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi paytda ular 
lizing operatsiyalari sanoatida hal qiluvchi o‘rinlarni egallagan. Buning uchun 
bu korxonalar asosiy faoliyati ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlar lizingi bilan 
bog‘liq bo‘lgan ixtisoslashgan lizing kompaniyalarini tuzadilar. Zamonaviy 
1
Лизинг Инфо. Сотрудническтво МФК и ЕББР в Республике Узбекистан // Бизнес вестник Востока, 
2003,№ 18 (588), 17б.

---

87 
sharoitlarda bunday kompaniyalar faoliyati ko‘p funksional xarakterga ega 
bo‘lib, tor ixtisoslashuvdan keng ishlab chiqarish dasturiga o‘tib boradi. Mazkur 
guruh va uning lizing xizmatlari bozoridagi ta’sirining roli mamlakatlar va 
qo‘llanish tarmog‘iga qarab turlicha bo‘ladi. Ularning roli AQSH bozorida, 
ayniqsa aviatexnika, yo‘l-qurilish asbob-uskunalari, elektron mahsulotlarning 
ayrim turlari ijarasi sohasida sezilarlidir. 
O‘zbekistonda mazkur guruh toifasiga “Avializing”, “O‘zkeysagrolizing”, 
“O‘zqishloqxo‘jalikmashlizing” kabi lizing kompaniyalarini kiritish mumkin. 
“Avializing” lizing kompaniyasi “O‘zbekiston havo yo‘llari” Milliy 
aviakompaniyasining moliyaviy va tashkiliy qo‘llab-quvvatlashi asosida tashkil 
etilgan bo‘lib, o‘z faoliyatini ularning yordamida yuritadi. Qishloq xo‘jaligida 
O‘zbekiston banklar assotsiatsiyasi va amerikaning “Keys kredit xolding” 
kompaniyasi muassisligida tuzilgan “O‘zkeysagrolizing” hamda “O‘zqishloq-
xo‘jalikmashxolding” 
XK, 
“O‘zqishloqxo‘jalik-ta’minotta’mirlash” DK, 
“O‘zsanoatmashimpeks” XK va Germaniyaning “Zelko” kompaniyasi 
ishtirokida tuzilgan “O‘zqishloq-xo‘jalikmashlizing” kompaniyasi faoliyat 
ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda lizing xizmatlarining asosiy iste’molchilari 
mahalliy korxonalar va tadbirkorlar hisoblanadi. 
Lizing beruvchilarning yana bir guruhi mustaqil lizing kompaniyalari 
bo‘lib, ular AQSH lizing bozorida keng tarqalgan. Bu kompaniyalar faoliyat 
turlarining ixtisoslashuvi, asbob-uskunalar turi va mijozlar turiga qarab 
farqlanadi hamda tor bozor segmentiga qaratilgan bo‘ladi. 
Kompaniyalarning mazkur turi servis va moliya kompaniyalariga 
bo‘linadi. Servis lizing kompaniyalari turli xil xizmatlar ko‘rsatadi, moliya 
lizing kompaniyalari esa bank funksiyalariga o‘xshash funksiyalarni bajaradi, 
ya’ni 
ularga 
yetishmayotgan 
moliyaviy 
vositalarni 
taqdim 
etadi. 
Mamlakatimizda kompniyalarning bu turi rivoj topmagan. 
Yuqorida sanab o‘tilgan lizing kompaniyalaridan tashqari, xorij 
mamlakatlari amaliyotida lizing kompaniyalari sifatida brokerlik firmalari, 
sug‘urta kompaniyalari, nafaqa jamg‘armalari va investitsiya banklari xizmat 
qiladi. Shu bilan bir paytda lizing asosiy faoliyat turi emas, balki 
tadbirkorlikning boshqa bir asosiy turi uchun qo‘shimcha sifatida ko‘rib 
chiqiluvchi bir qator firmalar ham mavjud.