2-mavzu: Antik davrda ilmiy tafakkurning paydo bo‘lishi va shakllanishi. Reja

 Mifologik dunyoqarash asosida falsafiy dunyoqarashning shakllanishi. 
Mifologik (afsonaviy) dunyoqarash. Qadimgi zamon kishilarining o‘zlariga munosib hayot 
sharoitlarini yaratish extiyojlaridan kelib chiqqan ezgulik va xaqiqat uchun kurash g‘oyalarining 
ifodasi bo‘lgan afsona va rivoyatlarda millatning muayyan ruxiy xolati, kelajakka ishonch, vatanga 
muxabbati, insoniy kamolotga intilishi badiiy vositalar, afsonaviy qaxramonlar timsolida ifoda 
etilgan. 
Dunyoqarashning mifologik moxiyati bugungi fan-texnika taraqqiyoti inson amaliy 
saloxiyatini bag‘oyat yuksalib ketgan davrda juda oddiy va ibtidoiy bo‘lib ko‘rinadi. Ammo afsona 
va rivoyatlar o‘zining kuchli jozibasi, insonparvarlik g‘oyalari bilan hozirgi kunda ham kishilarni 
ezgu fazilatlar ruhida tarbiyalashning ta’sirchan va samarali omili bo‘lib kelmoqda. 
Mukammal 
falsafiy 
dunyoqarashni shakllanishi va fan. Dunyoqarash 
tushunchasi. Xar bir kishining dunyoga nisbatan o‘zi va o‘zgalar hayot olami to‘g‘risida 
tasavvurlari, xulosalari bo‘ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va xulosalar muayyan 
kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini belgilaydi. Shu 
ma’noda, dunyoqarash-insonning tevarak-atrofini qurshab turgan voqelik to‘g‘risida, olamning 
mohiyati, tuzilishi, o‘zining undagi to‘tgan o‘rni, qarashlari, tasavvurlari, bilimlarining tizimidir. 
Dunyoqarash- olamni umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir. 
Dunyoqarashning bir kishiga yoki alohida shaxsga xos shakli individual dunyoqarash 
deyiladi. Gurux, partiya, millat yoki umumjamiyatga xos dunyoqarashlar majmuasi esa, ijtimoiy 
dunyoqarash deb yuritiladi. Ijtimoiy dunyoqarash individual dunyoqarashlar yig‘indisidan 
vujudga keladi. Bunda ijtimoiy dunyoqarashning umumiy va xususiy shakllarini hisobga olish 
lozim. 
Kundalik hayotiy tajribalar asosida jamiyatda, odamlarda oddiy, o‘z-o‘zicha rivojlanuvchi 
(stixiyali) mohiyatga ega bo‘lgan qarashlar, tushunchalar, g‘oyalar shakllanadi. Bu-
dunyoqarashning o‘z-o‘zicha rivojlanuvchi shakli hisoblanadi. Uni ko‘pincha hayotiy falsafa deb 
ham aytadilar. 
Hayotiy falsafaning doirasi juda keng bo‘lib, ongning sodda namoyon bo‘lish shakllarini 
ham oqilona va sog‘lom fikrlarni o‘z ichiga oladi. Hayotiy falsafa yoki oddiy amaliy 
dunyoqarashning o‘ziga xos turini inson faoliyatining turli soxalarida bilim va tajribalar ta’sirida 
shakllanayotgan qarashlar tashkil etadi. «Xar kimning o‘z falsafasi bor» deyilganida ana shu hol 
anglanadi. 
Demak, dunyoqarash o‘zini kundalik ommaviy shakllarida chuqur va etarli darajada 
asoslanmagan stixiyali-xarakterga ega. Shuning uchun ham ko‘p hollarda kundalik tafakkur 

---

muhim masalalarni to‘g‘ri tushuntirish va baholashga ojizlik qiladi. Buning uchun olamni ilmiy 
taxlil qilish va bilish zarur. 
Falsafiy dunyoqarash. Bu tushunchaning mazmuni insonning olamga, voqea va xodisalarga, 
o‘zgalarga va ularning faoliyatiga, o‘z umri va uning mazmuni kabi ko‘pdan-ko‘p tushunchalarga 
munosabati ularni anglashi, tushunishi, qadrlashida namoyon bo‘ladi. 
Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy ilmiy bilimlar, hayotiy kuzatishlar 
va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shakllanadi hamda rivojlanadi. Fanda ijtimoiy borliqning barcha 
jihatlari aks etadi. 
Dunyoqarashning shakllanishida his-tuyg‘u, aql-idrok va tafakkur ham muhim o‘rin tutishi 
tabiiy. Uning shakllanishi kishilarning hissiy kechinma va kayfiyatlariga bog‘liq bo‘lib, inson 
kayfiyatida, uning hayot sharoitlari, ijtimoiy ahvoli, milliy xususiyati, madaniy saviyasi, shaxsiy 
taqdiri va hokozolarda aks etadi. 
Muayyan davr dunyoqarashi zamon ruhi, ijtimoiy kuchlarning kayfiyati, intilishlarida ham 
o‘z ifodasini topadi. Masalan, bu omillar bugungi O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlashga 
o‘lkan ta’sir ko‘rsatmoqda. 
Falsafiy dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi bo‘lib, 
jamiyat rivojlanishining mezoni sifatida namoyon bo‘lgan, taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida 
kishilarning tabiatga, o‘zlarining ijtimoiy hayotga bo‘lgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda 
o‘z ifodasini topgan. Ular shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan. YOvuzlik va ezgulik 
o‘rtasidagi kurashda yaxshilikning tantana qilishi mifologik dunyoqarashining gumanistik 
mazmunidan dalolat beradi. 
Xususan, o‘zbek xalqi sivilizatsiyasi jarayonida yaratilgan rivoyat, afsona va boshqa 
janrlardagi og‘zaki ijod namunalari millatimiz tarixida qanday qiyofaga ega bo‘lganligini hanuz 
ko‘rsatib turadi. Ular bugungi kunda jahon ahlini hayratga solmoqda. Masalan, kadimiy merosimiz 
namunasi- «Avesto»da yaxshilik ramzi Axuramazda va yomonlik timsoli - Axriman o‘rtasida 
kurash tarixi misolida oxir-oqibatda ezgulik baribir g‘alaba qozonadi, ya’ni yorug‘lik zulmat 
ustidan g‘alaba qiladi, degan g‘oya asosiy o‘rinni egallaydi, hayotbaxsh g‘oyalar ilgari suriladi. 
Bu g‘oya ta’sirida milodiy 216-274 yillarda yashagan Moniy ibn Fatak o‘z ta’limotini keltirib 
chiqardi. 
Falsafiy dunyoqarashning asosiy yo‘nalishlari. Dunyoqarash tizimi va unga xos mustaqil 
yo‘nalishlarning xar birini falsafiy mulohazaning oydinlashgan shakli sifatida ko‘rish mumkin. 
Falsafiy dunyoqarash, sodda qilib aytadigan bo‘lsak, insonning olam, odam va borliqqa 
munosabatini ifodalovchi bilimlar tizimidir, Unga inson borlig‘ining moxiyati nuqtai nazaridan 
yondashiladigan bo‘lsa, moddiy yoki ma’naviy jihatdan nechog‘lik mukammallashtirilganiga 
qarab, uning tarkibida materialistik va idealistik dunyoqarash yo‘nalishlari mavjudligini ko‘ramiz. 
Agar borliq va uning xossalariga mavjudlik bog‘liqligi o‘zgarish va taraqqiyot nuqtai 
nazaridan bildirilgan munosabatlarni umumlashtiradigan bo‘lsak, uning tarkibida metafizik, 
sofitik kabi qator dunyoqarashlar mavjudligini ko‘ramiz. Bular sof nazariy-falsafiy masalalar 
bo‘lib, ular to‘g‘risida «Olam va odam» «Dunyoni falsafiy tushunish» bilimlarida maxsus to‘xtalib 
o‘tamiz. 
Falsafiy dunyoqarash borliq haqidagi ilmiy qarashlar o‘z-o‘zicha shakllangan (mexaniq) 
yig‘indi emas, balki ularning umumiy qonuniyatlari asosidagi yaxlit tizimdir. Falsafiy 
dunyoqarash tarkibiga quyidagilar kiradi: 
•
turli dunyoqarash shakllarining o‘zaro aloqadorligining kuchayishi; 
•
muayyan dunyoqarash shakllanish va rivojlanish jarayonida insonga munosabatlar 
ahamiyatining ortib borishi; 

---

•
milliy dunyoqarashning umuminsoniy dunyoqarash shakli va uning tarkibiy qismi sifatida 
yuzaga kelishi. 
Falsafiy dunyoqarashning bu umumiy tamoyillari har qanday aniq duyoqarash shakllari 
uchun uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Shu bilan birga, uning yana quyidagi tamoyillari ham mavjud: 

ilmiylik; 

tarixiylik; 

mantiqiylik;

universallik; 

maqsadlilik; 

g‘oyaviylik; 

nazariy va amaliyotning birligi. 
1.
Falsafiy dunyoqarash ilmiydir. Chunki u narsa va hodisalar darajasidagina emas, balki 
nazariy ong darajasida ham ifodalanadi. Har qanday falsafiy dunyoqarash shakli ob’ektiv olamdagi 
narsa va hodisalarni, konkret munosabatlarni aks ettiradi. 
2.
Falsafiy dunyoqarashning tarixiylik tamoyili jamiyatning o‘tmishi dunyoqarashlar 
tarixidan iboratligini va uzluksiz rivojlanishini ifodalaydi. 
3.
Falsafiy dunyoqarashning mantiqiy izchillik tamoyili har qanday dunyoqarash shakli va 
darajasining mantiqiy birikmalar orqali ifodalanishi bilan izohlanadi. Agar mantiqiylik buzilsa, 
dunyoqarashning tashqi olamni xolis, ilmiy aniq-ravshan va izchil aks ettirilishiga putur etadi. 
4.
Falsafiy dunyoqarashning universalligi boshqa dunyoqarash shakllarining mazmunini 
tashkil qilish bilan sifatlanadi, ya’ni har qanday dunyoqarash shakli o‘ziga xos falsafiy xususiyatni 
takomillashtirib boradi. 
5.
Falsafiy dunyoqarash maqsadga muvofiq bo‘lib, inson manfaatlariga mos keladi. Chunki 
inson muayyan maqsad, orzu-umidlar bilan yashaydi, ularni o‘z dunyoqarashida aks ettiradi. 
6.
Falsafiy 
dunyoqarashning g‘oyaviylik tamoyili, uning asosida muayyan falsafiy 
dunyoqarash, milliy mustaqillik, o‘zlikni anglash, millat kelajagini belgilaydigan istiqlol 
g‘oyasiga tayanish bilan xarakterlidir. Falsafiy dunyoqarash shu g‘oyani e’tiqodga aylantirish va 
uni amalga oshirish uchun xizmat qilishidadir. 
7.
Falsafiy dunyoqarashning eng muhim tamoyillaridan yana biri nazariya va amaliyot 
birligidir. Dunyoqarashning nazariya sifatida mavjudligi ijtimoiy amaliyot tajribalarining ijodiy 
umumlashmasidan iboratligidir. 
Bashariyat milodiy XX asr bilan xayrlashib, uchinchi ming yillikka qadam qo‘ydi. Insoniyat 
bugungi kunga kelib, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida o‘lkan yutuqlarga erisha boshladi. 
Fan va texnika, madaniyat va maorif beqiyos rivojlanib bormoqda. Odamzod o‘zining aql-
zakovati va mehnati bilan yanada ko‘proq yangiliklar yaratmoqda. Dunyoning ko‘plab yangi sir-
asrori kashf etilmoqda. 
Avvalo, falsafa o‘zi nima, degan masalaga to‘xtalib o‘taylik. U insoniyat tarixidagi eng 
qadimiy bilimlar majmuidir. Falsafiy mulohaza yuritish, fikrlash inson tabiatiga xos 
fazilatlaridandir, demak, uning o‘zi kabi qadimiydir. U olam va uning yashashi, rivojlanishi va 
taraqqiyoti, hayot va inson, umrning mohiyati, borliq va yo‘qlik kabi ko‘plab muammolar haqida 
baxs yuritadigan fandir. 
Falsafa asoslari bayon qilingan aksariyat darsliklarda ushbu atama qadimgi yunon tilidagi 
«filosofiya» so‘zidan olingani va u “donishmandlikni sevish” (“filo”-sevaman, “sofiya”-donolik) 
degan ma’noni anglatishi ta’kidlanadi. Bu-ushbu so‘zning, atamaning lug‘aviy ma’nosi bo‘lib 

---

hisoblanadi. Asrlar davomida filosofiya so‘zining ma’no-mazmuniga xilma-xil qarashlar, uning 
jamiyat, inson va fanlar tizimidagi o‘rniga nisbatan turlicha munosabat va yondashuvlar bo‘lgan, 
bu atamaning mohiyat-mazmuni ham o‘zgarib borgan.