Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

9-rasm. Ilm iy tadqiqot uslubi
Demak, har qanady ilmiy tadqiqot albatta ilmiy metodlardan 
foydalanilgan holda tadqiq etiladi, ilmiy tadqiqot ishlarining umumiy 
va 
umumilmiy 
metodlaridan 
o'rinli 
foydalanilishi 
oqibatida 
tadqiqotchi o 'z oldiga qo'ygan maqsadiga erishadi.
3. 
Ilm iy tadqiqot ishlarini m axsus usullari. 
Ilmiy tadqiqotlar 
olib borish borliq haqidagi obyektiv bilimlami ishlab chiqish va 
nazariy tomondan sistemalashtirishdan iborat bo'lgan inson faoliyat 
sohasi va unda tadqiqotchi ilmiy tushuncha, tamoyil, aksioma, qonun, 
nazariyalami turlli usullar bilan tadqiq qilishi, mazkur usullar, ya’ni 
metodlaming turlari va xususiyatlari haqida yuqorida so'z yuritgan 
edik. Muayyan tizim asosida tashkil etilgan subyekt (tadqiqotchi)ning 
ilmiy tadqiqot faoliyati quyidagilarni o ‘z ichiga oladi:
1. Ilmiy tushunchalar, tamoyillar va aksiomalar, ilmiy qonunlar, 
nazariyalar va farazlar, empirik ilmiy faktlar, uslublar, usullar va 
tadqiqot yo‘llari tarzidagi uzluksiz rivojlanib boruvchi bilimlar 
tizimini;
2. Bilimlaming mazkur tizimini yaratish va rivojlantirishga 
yo‘naltirilgan insonlaming ilmiy ijodini;
3. Insonlar ijodining ilmiy mehnat obyektlari, vositalari va ilmiy 
faoliyat sharoitlari bilan ta’minlovchi sharoitni, ya’ni, m a’lum bir 
muassasani.
115

---

Tadqiqot olib borish faktlar to‘plashdan boshlanadi, ular 
o ‘rganiladi 
va 
sistemalashtiriladi, 
umumlashtiriladi, 
m a’lum 
bo‘lganlami tushuntirish va yangilarini oldindan aytib berishga imkon 
beruvchi ilmiy bilimlar mantiqiy tuzilgan sistemalami yaratish uchun 
ayrim qonuniyatlarni ochishdan iborat bo‘ladi.
Ilmiy ish boshqa har qanday ishdan o'zining maqsadi - yangi 
ilmiy bilimni olishi bilan farq qiladi. Ayni shu ish jarayonida voqelik 
haqidagi obyektiv bilimlar ishlab chiqiladi va bir tizimga solinadi. 
Biroq fanda qandaydir bir yangi ilmiy faktni aniqlash kamlik qiladi, 
unga fan pozistiyasidan turib izoh berish, uning umumiy bilishga oid, 
nazariy yoki amaliy ahamiyatini ko'rsatish, shuningdek ilgari m a’lum 
bo'lmagan yangi jarayonlar va hodisalami oldindan ko 'ra bilish talab 
etiladi.
Ilmiy ish bu avvalo qat’iy rejaga asoslangan, tizimli faoliyatdir. 
Garchi fanda tasodifiy kashfiyotlar qilinib tursa-da, lekin faqat rejali, 
zamonaviy vositalar bilan puxta qurollangan ilmiy tadqiqotgina tabiat 
va jamiyatdagi obyektiv qonuniyatlarni ochish va teran bilishga imkon 
beradi. Bu avvalo, fikming aniq maqsadni ko'zlab ishlanishini davom 
ettirish, oldindan mo'ljallangan tadqiqot sxemasini aniqlashtirish, 
o'zgartirish, so'ngra unga qo'shim chalar qilish jarayoni bilan kechadi.
Ilmiy tadqiqotning umumiy maqsadi quyidagi ehtiyojlarga javob 
beradigan nazariy-ilmiy loyiha, rejani tuzishdan iborat:
1) faktlami tahlii etish, tasniflash va bir tizimga solish (sintez 
qilish);
2) real olamning aniq faktlarini talqin qilish va anglab olish;
3) yangi natijalami oldindan aytib berish va hodisalar rivojini 
bashorat qilish.
Tadqiqot ishining rejasi - tadqiqot ishining ilmiy amalga 
oshirilishining asosiy parametrlarini batafsil ravishda belgilab berilgan 
mukammal loyihasidir. Ilmiy tadqiqot ishining rejasida tadqiqot 
mavzusi, ishni bajamvchilar, ishning bosqichlari, obyekt va jihozlar, 
taqdim etilishi ko’zda tutilgan natijalar qayd etilgan bo'lishi talab 
etiladi (10-rasm).
Tadqiqotchi ilmiy ishni bajarish davomida nazariya bilan 
amaliyotni o'zaro bog'lashi natijasida nazariya bilan amaliyot 
o'rtasida metodologiya va uslubiyot orqali amal qiladigan murakkab 
munosabatlar qaror topgan bo'lib, ulami quyidagi sxema bilan 
ifodalash mumkin (11-rasm). Bundan shunday xulosaga kelish
ii6

---

mumkin: amaliyot o 'z faoliyatining istiqbollarini to 'g 'ri belgilash 
uchun nazariyaga muhtojdir, nazariya o'z bashoratlarini real voqelikda 
aks etishini ko'rish uchun amaliyotga muhtojdir.
'
Tadqiqst
Mftodlari
4sqt,
jihe-lar,
cbytktlar
ELibaal
- Tadqiqct 
mag 
' v a a fa ta n „
taqsuasti js.\