M. R. Tursunova xalqaro menejment

8.3. TMK millatini aniqlash 
TMK millatining ko’rsatkichlari bo’lib quyidagilar xizmat qiladi: 
- ro’yxatga olingan joyi; 
-shtab-kvartiraning joylashuvi; 
-aksiyalarning boshqaruv paketiga ega bo’lgan aksiyadorlarning millati. 
Kompaniyaning millatini o’z hukumati tomonidan beriladigan imtiyozlar, subsidiyalar, 
soliq imtiyozlari va boshqalar aniqlaydi. Xorijiy firmalarning faoliyat yuritishini esa qabul 
qiluvchi davlat o’z iqtisodiyotining alohida sektorlarini qoldirgan holda cheklaydi. 
Shunday qilib, ko’pchilik mamlakatlarda xorijiy firmalarga temir yo’l transporti sohasida, 
Avstraliya va Yaponiyada neft-gaz sanoati sohasida, Italiya, Gretsiya, Finlyandiyada 
telekommunikatsiya sohasida va boshqalarda faoliyat yuritish ta’qiqlangan. Lekin, so’nggi 
yillarda xorijiy firmalar uchun ta’qiqlangan tadbirkorlik sohalarini qisqartirish va milliy 
qonunchilikni liberallashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Odatda turli mamlakatlar 
qonunchiligi milliy va xorijiy firmalarni emas, balki rezident-firmalar va norezident-
132 

---

firmalarni farqlaydi. Rezidentlarga ushbu davlat hududida joylashgan va shu yerning 
o’zida ro’yxatdan o’tgan kompaniyalar kiradi. Xorijiy kapital ishtiroki bilan xorijda 
tuzilgan norezident-firmalar iqtisodiy adabiyotlarda odatda bosh kompaniyaning xorijiy 
filiallari (foreign affiliates) deb nomlanadi. Bu filiallar bo’lim (branch) shaklida, sho’ba 
firmalar (subsidiary) yoki uyushgan (associated) kompaniyalar shaklida faoliyat yuritishi 
mumkin. Bo’lim qabul qilayotgan mamlakatda ro’yxatdan o’tadi, ammo u o’z balansiga 
ega bo’lgan mustaqil kompaniya emas va to’liq (100%) bosh kompaniyaga tegishli bo’lib, 
yuridik shaxs sifatida amal qila olmaydi. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 
-bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi; 
-bosh kompaniyaning qo’shma korxona bo’yicha hamkori, u yerga boshqa firmalar ham 
kirishi mumkin; 
-bosh kompaniyaning xorijdagi ko’chmas mulki; 
-bosh kompaniyaning kamida bir yil davomida xorijda faoliyat yurituvchi moslamalari 
(kemalar, samolyotlar, neft qazib chiqaruvchi platformalar va boshqalar). 
Sho’ba kompaniyalar qabul qilayotgan mamlakatda o’z balansiga ega bo’lgan 
mustaqil firma sifatida (ya’ni yuridik shaxs hisoblanib) ro’yxatdan o’tadi va TMK tizimiga 
kiruvchi korxonalar hisoblanadi. Bosh kompaniya uning aksiyalarning kontrol paketiga 
yoki sho’ba kompaniyaning butun kapitaliga egalik qiladi, korxona boshliqlarini tayinlaydi 
va nazorat qiladi.