Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

1-rasm. USX-1 rusumli termonamo’lchagich 
1 – tumbler;2 – chiroq; 3 – saqlagich; 4 – qizdirish moslamasi; 5 – yurgizish
tugmasi; 6 – quritish signal chirog‟i; 7 – tayyor signal chirog‟i; 8 – to‟xtatish
tugmasi; 9 – potentsiometr; 10 – asos; 11 – prujina; 12 – asos. 
VXS-M1 turidagi termonamo’lchagich (2-rasm) quyidagi qismlardan tashkil topgan: 
quritish kamerasi (2) ikkita plitadan iborat bo’lib, ularning ichiga qizdirish uchun elektr 
spirallar va termojuftlar joylashtirilgan, yuqori va pastki plitani o’zaro sharnir bilan 

---

birlashtirilgan. Plitaning yuzasiga aylana shaklida disk mahkamlangan bo’lib, u paxta 
tolasini plitaga tushishdan saqlaydi. Plitaning ichiga maxsus teshik orqali issiqlik qarshiligi 
o’rnatilgan, u issiqlik datchigi bo’lib xizmat qiladi. Mahkamlangan sharnirning qarama-
qarshi tomonida plitalar o’zaro qulf orqali berkitilgan, ular richag orqali amalga oshiriladi. 
2-rasm. ВХС-М1 тезкор намликни ўлчаш ускунаси 
1-бошқариш блоки, 2-қуритиш камераси 
 
Plita berk holda olingan namuna uchun ma’lum bir balandlikka ega bo’lgan oraliq 
qoladi. Moslamani boshqarish uchun u o’ziga quyidagi qismlarni biriktirgan. Taymer va 
haroratni sozlash uchun ikkita paneldan iborat (1). 
Taymerning vazifasi quritish vaqtini (3, 4, 5 min) hisoblash uchun xizmat qiladi, 
qurish jarayonining tugashi 8-15 sek qolganida avtomatik ravishda signal chalinadi. 
Tajriba o’tkazish usuli 
1. USX-1 va VXS-M1 belgili termonamo’lchagichlar yordami bilan chigitli paxta, 
chigit va toladan namunalar olinadi. Olingan namunalarni aniqligi 0,01 g gacha aniqlikda 
o’lchanadi. VXS-M1 termonamo’lchagich uchun olinadigan namunalar og’irligi quyidagi 
5.1-jadvalda berilgan. 
USX-1 va VXS-M1 belgili termonamo’lchagichlar yordami bilan chigitli paxta, 
chigit va toladan namunalar olinadi. Olingan namunalarning aniqligi 0,01 gacha aniqlikda 
o’lchanadi. 
1-jadval 
Namuna 
Olingan namuna og’irligi, g 
Quritish vaqti, daqiqa 
1 Chigitli paxta 
40,00±0,03 
5 
2 Paxta tolasi va momiq 
20,00 ±0,02 
3 
3 Chigit 
50,00 ±0.02 
4 
Chigitli paxtaning, tolaning va chigitning haqiqiy namligini quyidagi formulalar 
yordamida aniqlanadi.
Paxtaning namligini aniqlash:
%
6
.
0
100
c
−
−
=
m
m
m
W
c
H
p
Tolaning namligini aniqlash:
%
4
.
0
100
c
−
−
=
m
m
m
W
c
H
t

---

Chigitning namligini aniqlash:
%
5
.
0
100
c
−
−
=
m
m
m
W
c
H
ch
Bu yerda: m
H
- namunaning quritishgacha bo’lgan vazni, g; 
m
c
- namunaning quritishdan keyingi vazni, g; 
0,6; 0,5; 0,4 - termonamo’lchagichda namlik aniqlashning natijalariga kiritiladigan 
tuzatish koeffitsiyenti. 
Tanlab olingan namunani o’lchashga tayyor bo’lgan asbobning quritish zonasida bir 
tekis qilib yoyiladi va qopqoq yopilib, vaqt relesi ishga tushiriladi. 
Quritish boshlangandan 5 daqiqadan so’ng quritish kamerasi qopqog’i ochilib 
namuna chiqarib olinadi, to’kilgan iflos aralashma kurakcha va cho’tka yordamida 
yig’ishtiriladi. Namuna bilan iflos aralashma byuksga joylanadi, qopqog’i berkitiladi va 
darhol massasi o’lchanadi. So’ngra bo’shagan byuks qopqog’i ochilgan holda o’lchanadi. 
O’lchashning xatoligi ±0,02 g. 
O’lchashlar soni ko’p bo’lganda va birinchi ikki-uch o’lchashlarda bo’sh byuksning 
massasi 0,01 g dan ortiq farq qilmasa, bo’sh byuks massasi o’lchanmasa ham bo’ladi. 
Keyinchalik bo’sh byuksning massasi har 10 o’lchashdan keyin tortib turiladi.