Боҳодир эшов

Ижтимоий тўзум ва иқтисодий ҳаѐт. 
Қорахонийлар сулоласи ўз 
ҳукмронлиги даврида ўз мулкларининг сарҳадларини бир неча марта 
ўзгартирганлар. Мисол учун, Мовароуннаҳрни эгаллагунига қадар уларнинг 
мулклари Тяншань ва унинг атрофларини эгаллаган бўлса, XI аср бошларига 
келиб эса, ҳоқонлик чегаралари Амударѐгача етган. Орадан кўп ўтмай улар 
Шарқий Туркистонда Қашғарни ва Хўжандни қўлга киритдилар. Бундай ҳолат 
хоқонликнинг ижтимоий-иқтисодий тузумига ҳам катта таъсир кўрсатди. Ҳар 
бир вилоят маълум сиѐсий мавқега эга бўлган ҳолда хондан кичикроқ унвонга 
эга элекхонлар томонидан бошқариладиган бўлди.
Қорахонийлар 
Сомонийларга 
нисбатан 
давлат 
тузилиши 
ва 
бошқарувининг бошқачароқ шаклини жорий этишга ҳаракат қилдилар. 
Уларда ҳокимият Сомонийларда бўлгани каби тўғридан – тўғри отадан ўғилга 
эмас, балки акадан укага, кейин сулоланинг навбатдаги авлодига ўтган. 
Айрим олимларнинг фикрича, Қорахонийларнинг бутун уруғи ҳокимиятнинг 
жамоавий соҳиби бўлиб, сулоланинг ҳар бир аъзоси ўзининг келиб чиқишига 
кўра, умумсулола мулкининг бир қисмига даъво қила оларди. Бу мулкнинг 
асосий қисми сулоланинг уч улуғ аъзоси – улуғ хоқон, кичик хоқон ва 
элекхонга тегишли ҳисобланарди. Уларнинг ҳар қандай авлодига ўз ҳиссаси 
ажратиб берилар эди.

---

176 
Қорахонийларда иккита пойтахт: Қашғар ва Баласоғун мавжуд эди. 
Улуғ хон шу шаҳарлардан биридаги қароргоҳда ўтирган. Улуғ хоқон ѐки улуғ 
хон 
«хоқон ул-хоқон»
деган номда юритилиб, араб манбаларида мазкур 
унвон 
«султон ус-салотин»
, форс манбаларидаги 
«шаҳаншоҳ»
га мос келади. 
Қорахонийларга қарашли ерлар тамғачхон томонидан унинг ўғиллари, 
қариндошлари ўртасида тақсимланган эди. Шу боис ер-мулк масаласида ота-
ўғил, амаки ва жиянлар ўртасида доимий низолар юз бериб, у сиѐсий аҳволга 
салбий таъсир кўрсатиб турган. 
Қорахонийлар Мовароуннаҳрни босиб олгач бу ердаги ижтимоий-
сиѐсий ҳаѐтда катта ўзгаришлар содир бўлганлиги боис, Қорахонийлар ўз 
давлатларини вилоятларга бўлиб ташлайдилар. Мовароуннаҳр вилоятининг 
пойтахти Самарқанд, Фарғонаниқи эса Ўзганд шаҳри эди. Бу вилоятлар 
бошлиқлари элекхонлар бўлиб улар Қашғардаги тамғачхонларга расман тобе 
эдилар. Қорахонийлар даврида Самарқанд элекхони анча кучайиб кетган эди. 
Самарқанд элекхони саройида Сомонийлар давлатида бўлгани каби вазир, 
соҳиби-борид, муставфий, ҳожиб, раис-мухтасиб каби амалдорлар бўлган. 
Таъкидлаш жоизки, Қорахоний ҳукмдорлари мусулмон уламолари билан 
қалин алоқа ўрнатганлар ва имомлар, сайидлар, шайхлар, садрларни қўллаб-
қувватлаганлар. 
Кейинги даврдаги янги адабиѐтларда таъкидланишича, Қорахонийлар 
даврида жамиятнинг ижтимоий бўғинлари қўйидагича бўлган: 
-