Xirurgik kasalliklar

Diagnostika.
Qorin aortasi okklyuziyalari klinikasi etarlicha ravshan va 
ko’pchilik hollarda diagnoz qo’yish qiyinchilik tug’dirmaydi. Endi diagnoz 
qo’yish masalasi dastlabki qorin aortasi obturatsiyasi darajasini aniqlash, 
oyoqlarda qon aylanishi kompensatsiyasi darajasini, periferik o’zan holatini 
bilish mutaxassislarning xozirgi kundagi vazifasi hisoblanadi. Kasallik 
diagnostikasida buyrak arteriyalari va qorin aortasi vistseral tarmoqlari holatini, 
shu magistral arteriyalardan qon bilan ta’minlanadigan organlarning zararlanish 
darajasini aniqlash muxim va nixoyat, o’zil-kesil diagnoz qo’yishga imkon 
beradigan tekshirishlar yig’indisiga miya va toj tomirlar qon oqimi holatini 
o’rganish ham kirishi kerak.
Tekshirish bosqichlarini shartli ravishda ambulator, dastlabki va klinik 
bosqichlarga bo’lish mumkin: 
I. Tekshirishning ambulator bosqichi maxsus jixozlar talab etmaydi va xar 
kanday tibbiy muassasada o’tkazilishi mumkin. Anamnez yig’ish – mas’uliyatli 
davr va quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak: bemorning yoshi, kasallikning 
birinchi simptomlaridan boshlab boshlangan davri, ishemiya zonasining 
dinamikada ko’payishi, uning yuqoridan pastga yoki pastdan yuqoriga tarqalishi 
kabilar. 

---

158 
Bel va chov soxalaridagi ishemiyani aniqlashga, fiziologik yo’nalishlarning 
buzilishi, axlat xarakteriga alohida ahamiyat berilishi lozim. O’zgarib turadigan 
cho’loqlik intensivligi va xarakteri, oyoqda og’riq sindromi borligi, trofik 
buzilishlar rivojlanganligini aniqlash zarur. Jinsiy funktsiyaning buzilish 
darajasi, davolashning nechog’lik naf berayotganligini albatta bilish kerak. 
Bemorni ko’zdan kechirishda teri rangining o’zgarganligiga, oyoqlar, 
chanoq kamari va jinsiy organlarda atrofiya borligiga, trofik buzilishlarga 
ahamiyat berish zarur. Oyoqlar magistral arteriyalari, jinsiy olat orqa 
arteriyasining albatta paypaslashdan tashqari, paypaslash mumkin bo’lgan 
hamma arterial tomirlar paypaslab chiqiladi. Hamma arteriyalar auskultatsiya 
qilinishi lozim. Oyoqlarda va qo’llarda arterial bosimni o’lchash muxim 
ahamiyatga ega. Qorin aortasi okklyuzion zararlangan bemorlarning 85 foizida 
oyoqlar ishemiyasi uchun xos muskul atrofiyasi simptomi aniqlanadi. Ayni 
vaqtda mushak tonusi, mushak kuchi va ish kobiliyatining pasayishi qayd 
qilinadi. Birmuncha distal okklyuzion zararlanishlardan farqli ravishda bu 
simptom ko’pincha ikki tomonlama va boldir muskullari bilan birga son va 
chanoq kamari muskulllarini ham qamrab oladi. 
II. Terminal aorta va yonbosh arteriyalarning okklyuzion zararlanishlari 
bo’lgan bemorlarni tekshirishning dastlabki klinik bosqichi muayyan izchillikda 
o’tkazilishi va oyoqlar ishemiyasini hamda boshqa xayotiy muxim organlar 
(miokard, miya, vistseral organlar, buyraklar) funktsiyasini o’rganishga 
qaratilmog’i lozim. Shuning uchun tekshirishning bu bosqichi ikkita yo’nalishga 
bo’linadi. Birinchi yo’nalishning vazifasi – oyoqlar magistral va kollateral qon 
oqimi holatini, tomirlarning stenozlovchi zararlanishi qaerda joylashgani va 
holatini, oyoqlar regional gipoksiyasi darajasini, shuningdek qonning 
koagulyatsiya va reologik xossalarini aniqlashdan iborat. Bemorlarni 
tekshirishni bajarish uchun quyidagi diagnostik testlar: arterial osteografiya, teri 
termometriyasi, kapillyaroskopiya, hajmli sfigmografiya, reovazografiya, 
oyoqlar termografiyasi, ularni skanerlash, vena ichi radioizotop angiografiyasi, 
terida va mushaklarda qon oqimini o’rganish, polyariografiya o’tkaziladi. 

---

159 
Ikkinchi yo’nalishning vazifasi – magistral qon oqimi holati va boshqa 
organlarning funktsional holatini aniqlash lozim, buning uchun bemorlarda 
umumiy klinik va qonni bioximiyaviy tekshirishlar, EKG, FKG, EEG, buyraklar 
va me’da-ichak yo’li organlarini tekshirish shart. 
Oyoqlarda to’qima (teri va muskul) qon oqimini mikdoriy aniqlash xozirgi 
vaqtda xujayra membranalari orqali bemalol o’tadigan radioaktiv izotoplar 
yordamida o’tkaziladi. Bu metodikalarning qimmatli tomoni shundaki, 
to’qimalar birligi orqali oqadigan qon miqdori qon aylanishining buzilish 
darajasini va kasallikning klinik manzarasini belgilaydigan asosiy omillardan 
biri hisoblanadi. Mikrotsirkulyatsiyani izotoplar yordamida o’rganish metodi 
atravmatik, ko’p axborot beradi, sezuvchanligi bilan ajralib turadi, 
o’rganilayotgan ob’ektdagi effektiv qon oqimi to’g’risida tushuncha beradi. 
Bemorlarni oldindan klinik tekshirish oyoqlarning qon bilan 
ta’minlanishining buzilish darajasini aniqlash
 
va magistral qon oqimi 
tiklangandan keyin trofik buzilishlarning qayta tiklanishiga imkon beradi. 
Tekshiruvning xuddi shu bosqichida xayotiy muxim organlarning ishlashi, 
koronar va braxiotsefal arteriyalar xavzasida qon oqimini kompensatsiya qilish 
darajasi to’g’risida etarli axborot olish mumkin. Bularning jami operatsiyaga 
umumiy ko’rsatmalarni belgilash va operatsiyadan keyingi davrni prognoz qilish 
imkoniyatini beradi. 
Biroq topik diagnozni uzil-kesil aniqlash, rekonstruktiv operatsiya usuli va 
hajmini tanlash uchun yakunlovchi tekshiruv – kontrast angiografiya qilish 
zarur. Rentgen kontrast tekshirishdan maqsad okklyuziya va stenozning qaerda 
joylashgani va darajasini bilish, patologik jarayon soxasida tomirlar devori 
holatini aniqlash, kollateral o’zan holatini topish va obstruktsiyadan distalroq 
masofada magistral arteriyalarni to’ldirish hisoblanadi. Ikkita satxni: qorin 
stvolidan boshlab hamma asosiy tarmoqlari va son hamda taqim osti arteriyalari, 
shuningdek boldir tomirlari bilan tugallanadigan qorin aortasini qayd qiladigan 
seriyali angiografiya birmuncha afzal sanaladi. 

---

160 
Translyumbal aortografiya tanlash metodi hisoblanadi (36-rasm). Qorin 
aortasi okklyuziyasiga shubxa qilinganda dastlabki tekshirish metodlariga 
asoslanib, aorta XII ko’krak umurtkasi satxida yuqori translyumbal punktsiya 
qilinishi kerak. Aorta-yonbosh zonasidagi okklyuziyali jarayonda II bel 
umurtqasi tanasining yuqori cheti satxida past translyumbal punktsiya qilinishi 
mumkin. Angiografik manzara aorta va uning tarmoqlari zararlanishining 
bevosita va bilvosita belgilaridan tarkib topadi. Aorta bo’shlig’ining to’liq 
okklyuziyasi uchun u yoki bu satxda aorta kontrast tasvirining uzilishi 
xarakterli. Uzilish chizig’i notekis, gorizontal yo’nalishga ega. Okklyuziya 
soxasi ustida ba’zan aorta kontrastlanish darajasining bir oz kuchsizlanishi 
ma’lum bo’ladi, bu trombotik massalarning aortaning oldingi-orqa yarim doirasi 
bo’yicha okklyuziya bo’lgan joydan yuqorida tarqalganligiga bilvosita ishora 
bo’lishi mumkin. Bu fenomenni yon tomonlama aortogrammada bevosita 
angiografik belgilar bilan tasdiqlash mumkin. Okklyuziya distal chegarasining 
darajasi angiogrammalar seriyasida ko’rinadi. 
36-rasm. Qorin aortasi okklyuziyasi. 
Qorin aortasining buyrak arteriyalari va vistseral tarmoqlar zararlanganiga 
shubxa qilingan yuqori okklyuziyalarida ikkita proektsiyada seriyali 
angiogramma qilinadi – bir sekund tezlikda ikkita kadr beradigan 12-14 

---

161 
rentgenogramma. Bu kontrast moddaning buyrak arteriyalari va vistseral 
tarmoqlar bo’ylab tarqalishini vizualizatsiya qilish, shuningdek kollateral qon 
aylanishini aniq bajarilishi uchun zarur. 
Qorin aortasi angiografik okklyuziyalarning quyidagi ta’rifi bor: Qorin 
aortasining past okklyuziyasi – kontrast tasvirning pastki ichak tutqich arteriyasi 
og’zi satxida yoki undan pastda uning antegrad to’ldirilishi bilan uzilishi. 
Qorin aortasining o’rta okklyuziyasi – kontrast tasvirning pastki ichak 
tutqich arteriyasi satxida yoki undan yuqorida uning retrograd to’ldirilishi bilan 
uzilishi. 
Qorin aortasining yuqori okklyuziyasida asosiy jarayonga qo’shilmagan 
buyrak arteriyalari satxida kontrast tasvirning o’zilishi ular kontrast modda bilan 
to’lganda buyrak arteriyalari satxida qayd qilinadi. 
Buyrak arteriyalarining qo’shilib ketgan zararlanishida okklyuziya darajasi 
odatda notekis, buyrak arteriyalari og’zini qamrab olgan bo’ladi. Qorin 
aortasining jarayonga buyrak arteriyalari va vistseral tarmoqlar qo’shilgan 
yuqori okklyuziyasi boshqa rentgenologik ta’rifga ega. Kontrast tasvirning 
uzilish sathi buyrak arteriyalari og’zi sathida aniqlanadi, uning chetlari 
suprorenal segmentga tarqalishga moyilligi borligidan bilinmaydi. Bu segment 
aksariyat kuchsiz kontrastlangan, bu trombning buyrak arteriyalari og’zidan 
yuqoriga tarqalganligidan darak beradi. Agar oldingi-orqa proektsiyada buyrak 
arteriyalari etarli darajada ko’rinsa, vistseral tarmoqlarni bu proektsiyada 
hamisha ham aniqlab bo’lmaydi. Yuqorida ko’rsatilganidek, bu qorin stvoli 
og’zi va yuqori ichak tutqich arteriyasining qatlamlanishi bilan bog’liq. 
Ateroskleroz va nospetsifik aorto-arteriitda qorin aortasi okklyuziyasining 
angiografik semiotikasi, xar xil manzaraga ega. Ateroskleroz uchun kontrast 
tasvir o’zilishning notekis tasbexsimon chetlari bo’lgan zararlanishning 
diffuzligi xarakterli. Nospetsifik aorto-arteriitda zararlanish hajmi katta. Tomir 
konturlarining chetlari sillik, aniq. 
Qorin aortasi va tarmoqlarining bevosita va bilvosita belgilari farq qilinadi. 
Bevosita belgilarga aorta va tarmoqlari konturining kontrast tasvir yo’qligi bilan 

---

162 
uzilishi kiradi. Tomirning retrograd to’lishi, kontrast tasvirning kuchsizligi, 
asimmetrik to’lgan o’zanida kontrastning tutilib qolish bilvosita belgilardan 
hisoblanadi. Angiografiya ma’lumotlarini o’rganish zararlanish hajminigina 
emas, balki kollateral qon oqimi yo’llari hisobiga qon aylanishini kompensatsiya 
qilish yo’llarini ham aniqlash imkonini beradi. Chunonchi, masalan, qorin 
aortasining o’rta okklyuziyalarida kollateral qon aylanishi ikkita sistema 
hisobiga amalga oshiriladi. 
Birinchisi – qorin aortasi past okklyuziyasidagi kabi lyumbal arteriyalar 
sistemasi:
Ikkinchisi – yuqori va pastki ichak tutqich arteriyalarida shakllanadigan 
qovurg’alararo anastomoz (Riolan ravog’i). Qorin aortasining yuqori 
okklyuziyalarida kollateral qon aylanishi asosan ichak tutqicharo anastomoz 
sistemasi orqali amalga oshiriladi (Riolan ravog’i). 
III. Tekshirishlarning intraoperatsion bosqichi quyidagilarni o’z ichiga 
oladi: 
1. Qorin aortasi va tarmoqlarini reviziya (taftish) qilish. 
2. Aortada va uning tarmoqlarida arterial bosimni aniqlash – elektr 
manometriya. 
3. Elektr magnit floumetriya. 
Operatsiya vaqtida aorta-yonbosh segmenti okklyuzion zararlanish 
darajasini va qancha masofadaligini baholash g’oyatta muxim. O’z-o’zidan 
ma’lumki, oddiy reviziya, paypaslab ko’rish ularning zararlanish darajasi 
to’g’risida taxminiy tushuncha beradi, xolos. Oyoq arteriyalari bo’ylab qon 
oqimi buzilishining darajasi to’g’risida aorta bilan okklyuziya bo’lgan joydan 
distal masofadagi magistral arteriya o’rtasidagi bosim gradientini o’lchash – 
elektr manometriya muayyan tasavvur beradi. 
Qon oqimini tekshirishning birmuncha ishonchli metodi elektr magnit 
floumetriya bo’lib, gemodinamik buzilishlarning og’ir-engilligi to’g’risida uzil-
kesil tushuncha bera oladi. Tekshirishning intraoperatsion bosqichi diagnozni 
to’kis-tugal aniqlash va optimal operatsiya rejasini tanlashga yordam qiladi. 

---

163 
Qorin aortasi surunkali okklyuziyalarining Sh.I. Karimov bo’yicha 
klassifikatsiyasi: 
I. Okklyuziya darajasi: 
1) qorin aortasining past okklyuziyasi: 
- pastki ichak tutqich arteriyasi zararlanmasligi bilan; 
- pastki ichak tutqich arteriyasi zararlanishi bilan; 
2) qorin aortasining o’rta okklyuziyasi pastki ichak tutqich arteriyasi 
okklyuziyasi bilan; 
3) Qorin aortasining yuqori okklyuziyasi: 
- buyrak arteriyasi zararlanmasligi bilan; 
- buyrak arteriyalari zararlanishi va vazorenal gipertenziya sindromi bilan; 
- buyrak arteriyalari va vistseral tarmoklarning zararlanishi, vazorenal 
gipertenziya va abdominal ishemiya bilan. 
II. Periferik o’zan xolati: 
- distal blok yo’q; 
- distal blok bor. 
III. Oyoqlar ishemiyasi darajasi:
I bosqichi – kompensatsiya; 
II bosqichi – o’tib ketadigan buzilishlar; 
III bosqichi – barqaror tomir etishmovchiligi; 
IV bosqichi – gangrenalar (37-rasm). 
IV. Boshqa tomir havzalarining birgalikda zararlanishlari: 
- braxiotsefal tomirlarning miya tomirlari etishmovchiligi bilan zararlanishi; 
- toj arteriyalarning yurak surunkali ishemik kasalligi bilan birga 
zararlanishi. 

---

164 
37-rasm. O’ng oyoq gangrenasi.