4-MA’RUZA
ELEKTR YOYI
Reja
1. Umumiy tushunchalar.
2. O’zgarmas tok yoyi.
3. Yoyni dinamik volt-amper xapakteristikasi.
Tayanch suz va iboralar
Elektr yoyi. Umumiy tushunchalar. YOyni xosil bo‘lishi shartlari. YOyni katod
va anod oldi kismlari. Ey ustuni. Uzgarmas va uzgaruvchan tok elektr yoylarning
Xususiyatlari. YOyni volg‘t-amper xarakteristikasi. YOyni uchirish usullari.
Kontaktli apparatlarni xususiyati shundaki ular elektr zanjirlarni ulab uzadi.
YUkorida aytib ketilganidek kontaktlarning uzish rejimida ey razryadi eki sunuvchi
razryad xosil buladi.
0.1
A gacha bo‘lgan toklar okaetgan zanjirlarni uzish paytida va kontaktlar
arokuchlanish 250V-300V bo‘lganda sunuvchi razryadlanish mavjuddir.
Ey razryadlanishi kuyidagi xususiyatlarga ega:
1)
Ey razryadi katta toklar okaetgan zanjirlarni uzish paytida xosil buladi.(metallar
uchun I=0.5A teng).
2)
Eyni markaziy kismini xarorati yukori bulib 600 O‘ 2500°K ga teng
3)
Ey razryadi paytida katoddagi tok zichligi 102103A/mm2 tashkil kiladi.
4)
Katod oldi kuchlanish tushishi 10VO‘20Vni tashkil kilib tok kiymatiga bog‘liq
emasdir.
Elektr yoyi uch qismdan iborat: katod oldi kismi, yoy ustuni va anod oldi ismi.
a) Katod oldi kismning uzunligi 10
-6
m tashkil kiladi va bunda kuchla-
nish1020Vga teng tengdir, elektr may-donni kuchlanganligi 10
7
V/m ga teng (tokga
bog‘liq emas). Katoddan chikkan elektronlar okimi elektr tokni xosil kiladi.
Ionizatsiya davomidagi kuchlanish kiymati Ui (geliy) = 24.58V, Ui (vodorod) = 13.3V,
metallar uchun Ui (mis) = 7.7V teng. Eyning uchchala kismida ionizatsiya va
deionizatsiya jaraeni mavjud. Katod oldi kismida ionizatsiya protsessi elektro emissiyasi
hisobiga ta’minlanadi. Ey ustuni kismida zaryadlangan zarrachalarni energiyasi juda
kichik bulib ion va elektronlar termik ionizatsiya hisobiga xosil buladi. Anod oldi
kismida kuchlanish 510V teng va tok kiymatiga bog‘liq . Ey ustinida kuchlanish
gradienti c’nst va (2
3) 10
3
V/m ni tash-kil kiladi.
Uzgarmas tok eyi.
Uzgarmas tok eyining asosiy xarakteristikasi volg‘t-amper xarakteristikasi hisoblanadi
Ug = f(ig). Tok ortgan sarieyni xarorati ortadi va termik ionizatsiyasi kuchayadi,
natijada Ig ey karshiligi pasayadi. Eyni kuchlanishi U = teng. Tok ortishiga karamay
kuchlanish pasayib boradi. Ug = f (ig) boglanishida tok kiymati sekin asta uzgarganda
ushbu tenglama statik xarakteristikasi deyiladi. Statik xarakteristika eyni uzunligiga,
elektrodlar bajarilgan material turiga, atrof muxit parametrlariga oglikdir. Eydagi
kuchlanish
Ud=Ue+EL
bunda Ue - elektrodlar oldi kuchlanish tushushi.
Ep - ey ustinidagi elektr maydoni kuchlanganligi.
L - ey ustinini uzunligi.
Ep kiymati tok va eyni enish sharoitiga bog‘liq .
1 rasmda kursatilganidek ey uzunligi ortgan sari uning egri chizigi yukori joylashadi.
Uzagarmas tok zanjirini kurib chikamiz:
2 rasmda kur satilgan zanjirdagi kuchlanishlar balansi kuyidagicha buladi:
U = iR + L (di/dt) + Ug (1)
Statsionar rejimida di/dt = 0 - uzgarmaydi.
Ctatsionar rejim uchun U - iR = f(i) - tugri chizik bilan belgilanadi.
Tok i ga teng bo‘lganda ab - ey
kuchlanishiga teng. I = Ug
cd - rezistor R dagi kuchlanishni tushishi. cd = i R va
bc - L di/dt ni belgilaydi. 1 va 2 nuktalarda L -- = 0. va
statsionar rejimga taalukli va bunda 2(·) ey turgun rejimda enadi, 1(·) esa ey noturgin
enadi.
EAda iloji boricha eyni tezkor uchirish choralari kuriladi. Eyni uchish sharti - L
di/dt< 0 bo‘lishi kerak,buni amalga oshi-shi uchun esa Ug > U - iR sharti bajarilishi
zarur. Eyni uchirish uchun VAX ni koordinatalarga nisbatan kutarish eki R ni oshirish
yuli bilan erishi-ladi. Kontaktlar ulangan xolatida ey enmaydi va zanjirdagi tok Ik = U/R
ga teng. Kontaktlar uzilaetgan paytda ey xosil bilib tok I2 teng. Agar ey uzunligi va
U=c’nst bulsa va R bor sa zanjirdagi tok i3,ih; Ikr teng buladi R ortib boraversa Ud>
U - iR buladi va eyni uchirish rejimi xosil buladi. Ey uchish toki va kuchlanishi kritik
kiymatlar deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |