Laboratoriya №1 mavzu: Tuproqning fizik-mexanik xossalarini aniqlash (6-soat) Mashg‘ulot maqsadi

Tuproq qattiqligini o
‘
lchagich:
a
– silindrik uchlik o‘rnatilgan; b – konussimon uchlik o‘rnatilgan; 1 – dasta;
2 – prujina; 3 – tirak; 4 – shtok; 5 – asos; 6 – uchlik; 7 – vint; 8 – gayka;
9 – konussimon shesternyalar; v – tuproq qattiqligini o‘lchab hosil qilingan diagrammalar; A – 
silindrik uchlik; B – konussimon uchlik.

---

3 
Qattiqlik o‘lchagich yasagan diagramma bo‘yicha tuproqning standart (o‘rtacha) qattiqligi 
quyidagicha topiladi: 
bunda h – diagrammaning o‘rtacha ordinatasi, mm; S – uchlikning yuzi, mm
2
. 
Diagrammaning o‘rtacha ordinatasi h egri chiziq osd bilan cheklangan yuzani planimetr 
bilan o‘lchab, 
l
2
ga bo‘lib, aniqlanadi. 
Tuproqning uchlik ostida ezilishini ifodalash uchun hajmiy siqish koeffitsienti q
0
(N/sm
3
) 
quyidagicha hisoblanadi: 
0
1
ky
q
Sl

bunda 
l
1
– uchlikning proporsionallik chegarasigacha tuproqqa botishi. 
Chigit ekishga tayyorlangan o‘rtacha og‘ir qumoq tuproq uchun 5...15 sm chuqurlikda P = 
0,2…1,1MPa, shudgorda tuproqning hajmiy siqish koeffitsienti q
0
= 5…8 N/sm
2
. 
Tuproqning ishqalanish xususiyatlari.
Tashqi ishqalanish kuchi reaktiv (passiv) kuch 
bo‘lib, tayanch sirtda yotuvchi jismni siljitishga intiluvchi aktiv tashqi kuch ta’sir etganda paydo 
bo‘ladi. Tashqi ishqalanish kuchi F o‘zini hosil qilgan tashqi aktiv kuchga teng va uning chekka 
qiymati fN dan oshib keta olmaydi. Bunda f – ishqalanish koeffitsienti, N – normal kuch. Demak 
ishqalanish kuchi
F
fN
Ntg



bunda φ – tashqi ishqalanish burchagi. 
Sochiluvchan tuproq zarralarining o‘zaro (ichki) ishqalanish koeffitsenti f
0 
ni tuproqning 
tabiiy nishablik burchagi φ
0
bilan ifodalash mumkin. 
0
0
tg
f


Paxtachilik zonasida tuproqning po‘latga ishqalanish koeffitsenti f = 0,6…0,7, ichki 
ishqalanish koeffitsienti f = 0,8…1,5. Bu qiymatlar uchun tuproq namligi 14...19%. 
Ishqalanishning ijobiy xususiyati shundaki, u mashina g‘ildiraklarining tuproq bilan 
tishlashish kuchini oshiradi, yetakchi g‘ildirakning shataksirashini kamaytiradi, energiya sarfi 
kamayadi. Ishqalanishning salbiy xususiyati shundaki, u tuproqqa ishlov beruvchi mashinalarning 
qarshiligini oshirib, energiyaning ortiqcha sarflanishiga sabab bo‘ladi, ishqalanuvchi sirtlarning 
jilvirlanib yeyilishini tezlashtiradi.