«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

19.6.  MOLIYAVIY  KOEFFITSIENTLAR  VA  RENTABELLIK
KO‘RSATKICHLARINI  ANIQLASH
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z harakat doirasida va uning
ta’sirida rivojlanishi, qayta tashkil etilishi yoki bankrot bo‘lishi mumkin.
Hozirgi kunda tashkil etilgan korxona yoki firma qatorida o‘z faoliyatini
to‘xtatayotganlari ham uchrab turibdi. Bunga asosiy sabab raqobatdir.
Raqobat – o‘zgaruvchanlikni, harakatchanlikni va yangilikni talab qiladi.
Raqobatga bardosh berolmagan korxonalar o‘rnini boshqa shunday
korxonalar band qilishadi.
1999-yil 26-iyulda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka-
masining 362-sonli qaroriga muvofiq «Korxonalarning iqtisodiy
nochorligi belgilarini aniqlovchi mezonlar tizimi» qaytadan ishlab
chiqildi. Korxonalarni bankrot deb e’lon qilish va ularni tugatish shartlari
vakolatiga O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi qoshidagi
«Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari bo‘limi» egadir. Bu bo‘lim
tomonidan korxonani iqtisodiy nochor yoki bankrot deb e’lon qilishning
tartiblari ishlab chiqilgan. Unga ko‘ra, iqtisodiy nochor belgilarini
aniqlash (tashxis qo‘yish)ning asosiy mezonlari sifatida quyidagi
ko‘rsatkichlar tizimi belgilangan:
– korxonaning to‘lovga layoqati va qoplash koeffitsientini o‘rganish;
– korxonaning moliyaviy mustaqillik darajasini baholash;
– uzoq muddatli aktivlar va joriy aktivlarni, moddiy aylanma mab-
lag‘larni manbalashning holati;
– o‘z va qarz mablag‘lari orasidagi o‘zaro nisbat darajalari;
– ishlab chiqarish quvvatlaridan haqiqiy foydalanish darajasi;
– asosiy va nomoddiy aktivlarning holat ko‘rsatkichlari;
– muddati o‘tgan qarz majburiyatlarining holati.

---

190
Bu ko‘rsatkichlarni o‘rganish orqali korxona va firmalarning iqti-
sodiy nochorligini oydinlashtiruvchi savollarga javob beriladi, iqtisodiy
nochorlik belgilarining bor yoki yo‘qligi aniqlanib, zarur bo‘lsa, bank-
rotlik qarori qabul qilinadi. Iqtisodiy nochorlikni belgilashda foyda-
laniladigan har bir koeffitsientning me’yorlashtirilgan chegaraviyligi
belgilangan ushbu chegaraviylikdan o‘zgarishlar asosida korxona
moliyaviy holatiga iqtisodiy tashxis qo‘yiladi.
Bugungi kunda foyda ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi
korxona faoliyatiga beriladigan baho mezonidir. Ammo korxona faoli-
yatiga baho berishda foyda ko‘rsatkichidan tashqari rentabellik
ko‘rsatkichidan ham keng foydalaniladi.
Rentabellik daromadlilik, foydalilik degan ma’noni anglatadi. Ren-
tabellik ko‘rsatkichi foizlarda aniqlanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida rentabellikning ko‘pgina turlari mavjud
bo‘lib, quyida ularning eng asosiylariga e’tibor qaratiladi:
1. Mol-mulk rentabelligi: