|
3. Xayol sifatlari
Kishilarning xayoli kengligi, mazmundorligi, kuchi va realligi, fantaziyaga boyligi jihatidan farq
qiladi. Xayol kengligi voqelikning kishilar faoliyati uchun bo`ladigan doirasi bilan belgilanadi. Masalan,
kishi san`at, texnika, sport, bilimga qiziqsa va shular haqida xayol qilsa bunday kishining xayoli keng
bo`ladi. Xayolning unumdorligi biror narsaga nisbatan, xayolning boyligi, xilma-xilligi bilan belgilanadi.
Xayol keng bo`lsa, u mazmundor ham bo`ladi. Xayol faoliyatning biror sohasida namoyon bo`ladi.
Xayolning kengligi va mazmundorligi kishining bilim va tajribasiga bog`liq. Xayol kuchi kuchli va
kuchsiz bo`ladi. Kuchli xayolda odam juda ta`sirlanadi. Masalan, biz “O`tkan kunlar”, “SHaytanat”
romanini o`qiganimizda xayol kuchli bo`lishi natijasida juda ta`sirlanamiz. Ilmiy asarni, zerikarli
hikoyalarni o`qiganimizda esa xayolimiz kuchsiz bo`ladi. Qiziqish kuchli bo`lsa xayol ham kuchli
bo`ladi. Bolalarning xayoli fantaziyaga boy bo`ladi. Kishi imkoniyatiga qarab xayol qilsa, u real bo`ladi.
Mehnat faoliyati natijasida xayol sifatlari rivojlanadi. Xayol kuchi quyidagilarga bog`liq bo`ladi:
1. Xayol kuchi ehtiyoj, qiziqish, istaklarning kuchiga bog`liq bo`ladi. Masalan, faqat shu bugungi kun
haqida o`ylasa, odamning xayoli kuchsiz bo`ladi.
2. Xayol kuchi hissiyotga bog`liq bo`ladi, hissiyot qanchalik kuchli bo`lsa, xayol shunchalik erkin, jonli
bo`ladi.
3. Xayol kuchi idrokka bog`liq bo`ladi. Biz idrok qilayotganimizda diqqat bilan idrok qilsak, xayol
kuchayib ketadi, agar diqqatimiz xayolga qaratilsa, unda idrok susayadi. Masalan, ba`zan bir xayolga
berilib, atrofdagi narsalarni ko`rmaymiz, shovqinlarni eshitmaymiz.
4. Xayol kuchi kishining ahvoliga, asab tizimiga bog`liq bo`ladi, ya`ni asab tizimining tetikligiga,
charchab qolganligiga, sog`ligiga va betobligiga bog`liq bo`ladi. Masalan, harorat juda baland bo`lsa,
kishining xayoli juda kuchli bo`lishi natijasida obrazlar juda yorqinlashib ketadi. Natijada bunday paytda
odam alahsiraydi (gallyutsinatsiya). Gallyutsinatsiya xayolning kuchli namoyon bo`lishidir.
Xayolning realligi – voqelikning to`g`ri aks ettiruvchi xayoliy obrazlarning yaratilishi. Geniylarning
xayoli kuchli real xayoldir. Masalan, kosmosga uchish xayolini oldindan tasavvur etish. Xayolning
realligi odamning tajribasiga, bilimiga, tafakkuriga bog`liq bo`ladi. Obrazlar amalga oshmasa, bu real
xayol bo`lmaydi, balki fantastik xayol bo`ladi. Bolalarda xayol kattalarga taqlid qilish orqali o`sadi.
Bolalarda fantaziya juda kuchli bo`ladi. Masalan, ular oddiy cho`pni “uchqur ot” deb tasavvur qilib
o`ynaydilar. O`zlarini kahramon deb his qiladilar. YAsli yoshiga nisbatan bog`cha yoshidagi bolalar
xayoli bir muncha kengroq bo`ladi. Ularda xayol asosan o`yin faoliyatida o`sadi. Bola kattalarga taqlid
qilib shofyor bo`ladi, doktor bo`ladi va xokazo. Bog`cha yoshidagi bolalarda xayol ixtiyoriy bo`ladi.
Masalan, katta odam bolaga kubiklardan uy yasash, rasm chizish kabi topshiriqlar beradi. Bog`cha
yoshidagi bolalarning xayoli kattalar bilan muloqotda bo`lish ta`sirida o`sadi. Bolalar ertaqlarni
tinglashni, voqealarni eshitishni yoqtiradilar. Kattalarning fikrlarini eshitish natijasida bolalarda ular hali
ko`rmagan narsalar to`g`risida obrazlar paydo bo`ladi. Bolalar o`yin vaqtida erkin obrazlarni yaratadilar.
Kichik yoshdagi bolalar xayolning o`sishi uchun tarbiyachining olib boradigan mashg`ulotlari, turli
o`yinlarini tasavvur etishlari katta ahamiyatga ega. Asosan qiziqishlar xayolning o`sishiga yordam beradi.
Xayol faoliyati kuchli bo`lsa, uning mazmuni kengroq idrok etiladi. Xayol tasavvurlari esda olib qolish,
esga tushirish, bog`lanishlarni vujudga keltirish uchun tayanch bo`ladi. Tafakkur jarayonidagi yaqqollik
xayol faoliyati tufayli hosil bo`ladi. Xayol faoliyati tufayli tug`iladigan hislar ko`pincha ancha kuchli va
barqaror hislar bo`ladi. Demak, biz ta`lim - tarbiya jarayonida yoshlarda xayol, fantaziyani rivojlantirishni
maqsad qilib olishimiz zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
