X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

atletik,
piknik
va 
astenik
tip lar farqlanadi. U organizm ning morfologik 
xususiyatlarini nafaqat uning xulq-atvori, jo 'sh q in yoki vazm in- 
ligi bilan bog'labgina qolmay, balki turli ruhiy kasalliklarga moyil- 
ligini h a m e ’tir o f etishga uringan. U n in g fikricha, asteniklar 
k o 'p ro q shizofreniyaga, atletiklar epilepsiyaga, pikniklar esa m a- 
niakal-depressiv psixozga m oyildirlar.
Tibbiyot am aliyotida M .V .C hernorutskiy taklif etgan, qisman 
o 'z id a fu n k sio n al belg ilarn i m u jassam lash tirg an ta sn if keng 
tarqalgandir. Bu tasnifga asosan konstitutsiyaning uch asosiy tipi 
m avjud: norm ostenik; gipostenik; giperstenik.
Bu tip larn in g asosida m a’lum b ir an tro p o m etrik ko'rsatkich- 
lar (ta n a b o 'yin in g uzunligi, tana og'irligi va ko'krak qafasining 
kengligi) y o tad i. G ip o sten ik lar u c h u n asosan bo 'y ig a o 'sish , 
tan an in g nafisligi, yengilligi va organizm um um iy taraqqiyotining 
sustligi xosdir. B unda ko'krak qafasi o'lcham i qorindan, bo'ylam a 
o 'lc h a m la r esa enlam a o 'lch am lard an yuqoriroq turadi.
G ip ersten ik larg a esa, aksincha, organizm ning eniga o'sishi, 
uning to 'lad an kelganligi va og'irligi xosdir. Ularda qo'l-oyoq o 'l­
cham lari gavdaga nisbatan kaltaroq, enlam a o'lcham lar bo'ylam a 
o'lcham larga nisbatan yuqoriroq bo'ladi. Ko'rsatilgan morfologik 
belgilam ing ichki a ’zolar va sistem alam ing m a’lum bir funksional 
ho latig a mos kelishi ham qayd etilgan. Jum ladan, giposteniklar 
uch u n nisbatan pastroq qon bosim i, m e ’d a sekretsiyasining sust­
ligi, ichaklarda so'rilish pastligi, eritro tsitlar soni .va gemoglobin 
m iq d o rin in g n isb atan kam ligi, q alq o n sim o n bez faoliyatining 
yuqoriligi xosdir. Gipersteniklarda esa barcha qayd etilgan ko'rsat­
k ic h la r aksincha b o 'la d i, y a’ni, qo n bosim i yuqoriroq, q alqon­
sim on bez faoliyati sustroq va hokazo. Shu bilan birga m odda 
alm ashinuvi jaray o n larin in g giposteniklarda va gipersteniklarda 
tu rlic h a kechishi ham qayd etilgan. M asalan, karbonsuvlar al­
mashinuvi asteniklarda pastroq, gipersteniklarda yuqoriroq kechi-
43

---

dokrin faoliyati buzilganda (qandli diabetda) ancha pasayadi, bu 
» ‘z navbatida organizm da turli xil yallig‘lanish jarayonlarining 
paydo b o ‘lishiga olib keladi. D em ak, reaktivlikning m exanizm la­
rini la’m inlashda asab, endokrin va im m un sistemasi a ’zolari eng 
asosiy aham iyatga egadir.
Reaktivlik va rezistentlikda biriktiruvchi to'qim aning ham ah a­
miyati k a tta . Bu t o ‘qim aning hujayralari im m un jarayonlarida, 
fagositozda, regeneratsiyada faol ishtirok etadi va him oya-to'siq 
.vazifalarini o 'taydi.
Reaktivlikda tashqi m uhit sharoitlarining ham ahamiyati katta. 
Turli xil iqlim sharoitlari (yuqori yoki past harorat, namlik, quruq- 
lik) organizm ning t a ’sirlarga nisbatan javob reaksiyasini tu bdan 
o 'z g a rtirish i m u m k in . Ijtim o iy o m illa r h am (o ch lik , stress, 
m ehnat sharoitlari) reaktivlikning o'zgarishiga olib keladi. Salbiy 
ta sh q i va ijtim o iy o m illa r t a ’sirid a allerg ik re a k siy a la r va 
im m u n itetn in g keskin pasayishi kuzatiladi.
50

---