O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

 Zilzila turlari va ulаrni aniqlash usullari. 
Zilzila o’chog’i - 
gipomarkaz (gipo-chuqurlik) - еr ostki zarbasining paydo bо’lish 
joyi. Shu еrning еr yuzasi epimarkaz (epi-yuza) deb atalib, bu 
zilzilaning eng kuchli ta’sir еr silkinadigan yuza bo’ladi. Keyin еr 
yuzasi bo’ylab tarqalish elastik yoki seysmik to’lqinlar tarzida еrning 
qattiq qobig’i bo’ylab tarqala boshlaydi.

---

315 
Zilzilalar uchta parametr orqali ifodalanadi: zilzila o’chog’i 
chuqurliligi bilan; magnituda (еr silkinishining umumiy energiyasi 
bilan); er ustki qatlamidagi energiya intensivliligi bilan.
Zilzila o’chog’i chuqurligi bo’yicha meyyoriy (chuqurligi 0 - 
70km), oraliq (chuqurligi70 - 300km) va o’ta chuqur (chuqurligi 300 
- 700km) larga bo’linadi. Seysmik rаyonlar uchun o’zining ma’lum 
chuqurliklari mavjud bolib, agar uning chuqurligi katta bo’lsa, 
zilzilaning ta’sir radiusi ancha katta maydonlarga tarqalishi mumkin. 
Har yili еr yuzasida umumiy 100 ming еr silkinishlari kuzatiladi 
(bu bir sutkada 300 silkinish demakdir), ammo bularning hammasi 
ham xavfli emas. Shundan taxminan yiliga 10 mingini odamlar 
sezadi. Yiliga taxminan 100 ga yaqin zilzilalar fojiali oqibatlarga olib 
keladi. Bunda bir necha sekund ichida butun boshli shahar-qishloqlar 
vayron bo’lishi yoki okean yaqinida joylashgan mamlakatlar suv 
ostida qolishi tog’ cho’qqilarining buzilib ketishi natij’asida u еrda 
eriyotgan qor suvlarining yo’li to’silishi natijasida tog’ning qa’rida 
ko’llar paydo bo’lishi va shuningdek, zilzilalar ta’sirida okeanlar 
tubidan yangi orollar hosil bo’lishi, tog’larning ma’lum masofaga 
siljib ketishi va еr qimirlashi ta’sirida еrning yorilishi natijasida bir 
necha o’n va hattoki, yuz metr va undan ham chuqurroq jarlarning 
hosil bo’lishi zilzilalarning oqibati hisoblanadi. 
Gaz quvurlaridan chiqib ketgan gazlar ko’plab yong’inlar 
chiqishiga sababchi bo’ladi. Avtomobil va temir yo’llar ishdan 
chiqadi. Tog’li o’lkalarda tog’larning o’pirilib ketishi yollarning 
berkilib qolishiga olib keladi, aloqa tarmoqlari ishdan chiqadi. 
Zilzila. bo’lgan joy boshqa hududlardan uzilib qoladi; bu esa u еrdagi 
omon qolganlarni katta ruhiy tushkunlikka olib keladi. 
Kuchli halokatli zilzilalarda 1024-1025 erg energiya ajraladi va 
bu energiya еr yuzida portlatilgan megaton yadro zaryadi 
portlashidan bir necha marta katta vayronagarchiliklarga sababchi 
bo’ladi. 
Zilzila kuchi ikki xil о’lchov birligida о’lchanadi:ballarda va 
magnitudada. Zilzilaning eng asosiy xarakteristikalaridan - еr 
silkinishining energiyasi. Seysmik to’lqinlarining energiyasi (yoki 
magnituda) bir necha megovatt soatidan to yuz ming million kilovatt 
soatigacha (yoki 10
26
kVt/coat) bo’lishi mumkin. Qulaylik uchun еr 

---

316 
silkinishining energiyasini logarifm orqali ifodalanadi, masalan:lg 
10=1; lg10
2
=2; lg 10
3
=3; lg10
4
=4 va h.k. 
Rossiya Fanlar Akademiyasi olimlari tomonidan еr silkinishining 
kuchini «ballarda» aholash shkalasi ishlab chiqilib, hozirda bu uslub 
hamma MDH ga kiruvchi davlatlarda jumladan, О’zbekistonda MSK 
(Медведев, Шпонхойер va Карник) nomi bilan qо’llaniladi.
Magnituda (M) shkalasi 1935 yilda Amerika seysmologi Ch. 
Rixter tomonidan taklif qilingan 
Еr silkinishida magnitudaning har birlikka ortishi, 10 barobar еr 
tebranish amplitudasining ortishiga (tuproqning surilishi), hamda 30 
barobar еr silkinish energiyasining ortishiga olib keladi. Masalan, 
Rixter shkalasi (0-9) (300000/10) = lg30000=4,48 ni tashkil etadi. 
39-jadval 
MSK va