Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

O’zgarmas xarajatlar:
O’zgarmas xarajatlar ishlab chiqarish darajasida o’zgarishlar bo’lgan taqdirda ham o’zgarmay qolishi bilan 
tavsiflanadi. Masalan, bino ijarasi, asosiy vositalarninh eskirishi, zavod menejerlariga ish haqi va 
boshqalar. Biroq, uzoq muddatda o’zgarmas xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga qarab o’sishi mumkin. 
Masalan, mehnat haqi va korxona supervayzerlariga ish haqi kabilar korxona operatsiyalarini oshirish 
maqsadida qo’shimcha yollangan supervayzerlar uchun maosh to’laganda oshib boradi.
O’zgarmas xarajatlar odatda bir birlikni ifodalaydi. Masaln, 2011-yilning Yanvar oyi uchun 
o’zgarmas xarajatlar 250 000 va ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori 15000 ga teng. Bundan tashqari, 
bir birlik mahsulot uchun sarflangan xarajat 16.67 (250000/15000) ga teng. Boshqa tomondan qaraganda, 
28
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014; 
252 bet. 

---

195 
01.2011 uchun ishlab chiqarilgan mahsulaotlar 18000 bo’lganida, har birlik mahsulot uchun sarflangan 
xarajat 13.89 (250000/18000) bo’lardi. Keltirilgan misolga asoslangan holda, biz har birlik mahsulot 
uchun satflanadigan xarajat kamayadi agar davr mobaynida ko’proq mahsulaot ishlab chiqarilsa degan 
xulosga kelamiz.
O’zgarmas xarajatlar ba’zan o’tkazma xarajatlar deb ham yuritiladi. Buning sababi, bu xarajatlar 
aniq bir operatsiyalar uchun asosiy o’tkazma vazifasini amalgam oshiradi. O’zgarmas xarajatlar qabul 
qilingan yoki ixtiyoriy ko’rinishda bo’lishi ham mumkin.
Qabul qilingan o’zgarmas xarajatlar tabiatan uzoq muddatli va qisqa muddatda foyda kamaysa ham 
kuchli ta’sirlanmaydi. Masalan, bin ova asbob-uskunalarning eskirishi, ko’chmas mulkka soliqlar, yuqori 
boshqaruv hodimlariga sug’urta va ish haqilar. Qabul qilingan o’zgarmas xarajatlarni kamaytirish juda 
ham mushkul. Asosiy vositalarni sotib olish bilash bog’liq qarorlar yoki boshqa shu kabi sarf qilinadigan 
xarajatlar korxonaga jiddiy va hal qiluvchi muammolarni olib kelishi mumkin. Menejerlar barcha 
imkoniyatlarni va yo’llarni hisobga olgan holda eng optimal variantni tanlab to’g’ri qarorlar qabul 
qilishlari kerak. Menejerlar tanlagan yo’lini yo’g’riligiga va ular aniq hisob-kitoblarga asoslangan va ular 
amaliyotda qo’llanilgandan so’ng ijobiy natija berishiga amin bo’lishlari kerak.
Boshqariladigan o’zgarmas xarajatlar menejerlar tomonidan yillik qabul qilinadigan qat’iy 
belgilangan o’zgarmas xarajatlar hisoblanadi. Boshqariladigan xarajatlarga misol qilib reklama, izlanish, 
turli xildagi aloqlar o’rnatish, boshqaruvni rivojlantirish yoki talabalr uchun amaliyot dasturlarini 
keltirishimiz mumkin. Qabul qilingan va boshqariladigan o’zgarmas xarajatlar o’rtasida bir nechta farqlar 
mavjud. Birinchidan, boshqariladigan o’zgarmas xarajatlar qisqa muddatli hisoblanadi. Qabul qilingan 
xarajatlar esa bir necha yillarni qamrab oladi. Ikkinchidan, boshqariladigan xarajatlar qisqa muddatli 
bo’lganligi sababli ulardan ko’riladugan zarar ham minimal darajada bo’ladi. Lekin qabul qilingan 
xarajatlardan ko’riladigan zararlarda qochib bo’lmaydi va bu albatta korxona faoliyatiga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi.