Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
4. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar harakatini hisobda aks ettirish
Korxonada Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar hisobini yuritish orqali quyidagilar namoyon 
bo‘ladi: 
♦
boshqa aktsionerlik jamiyatlarining aksiyalariga va boshqa subyektlarning, shu jumla
dan, shu’ba korxonalarning ustav kapitallariga oid Uzoq muddatli investitsiyalarni 
mavjudligi va harakati; 
♦
davlat va maxalliy obligatsiyalar, sertifikatlar va tijorat banklari, xo‘jalik yurituv 
chi subyektlar hamda tadbirkorlik tuzilmalarining shunga uxshash qimmatli qog‘ozlariga 
oid Uzoq muddatli investitsiyalar; 
♦
subyektlarga, o‘zga xil tadbirkorlik tuzilmalariga berilgan Uzoq muddatli pul boshqa 
ko‘rinishdagi qarzlarning harakati va qoldiklari. 
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarga doyr muomalalarni buxgalteriya hisobda aks ettirish 
uchun Hisobvaraqlar rejasida quyidagi hisobvaraqlar ochilgan: 0610-«Ko‘immatli qog‘ozlar»; U 0620-
«Shu’ba korxonalarga investitsiyalar»; 0630-«Karam birlashmalarga investitsiyalar»; 0640-«Ko‘shma 
korxonalarga investitsiyalar»; 0690-«Boshqa Uzoq muddatli investitsiyalar». 
0610-«Kimmatli qog‘ozlar» hisobvarag‘ida aktsionerlik jamiyatlarining aksiyalar* foizli 
obligatsiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlari (optsion, fyuchers va boshqalari)ga Uzoq muddatli 
moliyaviy investitsiyalarning mavjudligi va harakati aks ettiriladi. 
0620-«Shu’ba korxonalarga investitsiyalar», 0630-«Qaram birlashmalarga investiiyalar», 0640-
«Ko‘shma korxonalarga investitsiyalar» hisobvaraqlarida mos ravishda shu’ba qaram va qo‘shma 
korxonalarga investitsiyalarning mavjudligi va harakati aks ettiriladi. 
0690-«Boshqa Uzoq muddatli investitsiyalar» hisobvarag‘ida kelajakda moliyavyu daromad olshp 
maqsadida korxonaning davlat korxonasiga, xayriya yoki ekologik tashkilot larga investitsiyalarning 
mavjudligi hisobga olib boriladi. 
Bu hisobvaraqlar aktiv bulib, debetdagi krldiklar har oyning boshiga korxona 
tomonidan sotib olpngan qimmatli qog‘ozlar qiymatini ifodalaydi. Debet tomonidap oboroti oy 
davomnda sotib olingan qimmatli qog‘ozlar qiymatini, investitsiya uchun sarf-langan mablag‘lar 
mnkdorini. kredit tomonidagi oborotlar hisobdan chiqarilgan, sotilgan 

---

133 
kaytarib berilgan qimmatli qog‘ozlar qiymatini yoki investitsiyalarning hisobini aks ettiradi. 
Moliyaviy investitsiyalarning tahliliy hisobi qimmatli qog‘ozlar tannarxi va investitsiya obyektlari bo‘yicha 
yuritiladi. 
Misol. «Nur» kompaniyasi sotib olgan aksiyalarning qiymati 600000 sum, nominal qiy mati esa 
500000 sum, o‘zish muddati 10 yil. Aksiyalar bo‘yicha har yili 10 foiz daromad olishga kelishilgan. 
Aksiyalar sotib olinganida: 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» - 600000 sum ~5110-«hisob-kitob schyoti» - 
600000 sum 
Har yili olinadigan daromadning hisoblanishi: •1000* 10/100=50000 sum. 
Sotib olish va nominal qiymatlar o‘rtasidagi fark: 
500000=100000 sum, demak har yilga 100000/10=10000 sum. o‘ Yillik daromad hamda 
aksiyani sotib olish va nominal qiymatlari o‘rtasidagi fark: JOO-10000=40000sum.
Yil oxirida olingan daromad va tafovutlar quyidagicha Hisobga olinadi: - :stib olish va nominal 
qiymatlari o‘rtasidagi farkka; 
4840-«Olinadigan dividendlar» - 10000 sum
D t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» - 10000 sum; 
nnllik daromad hamda aksiyani sotib olish va nominal qiymatlari farqi orasidagi tafov ovut 
summasiga: 
1-t 4840-«Olinadigan dividendlar» - 40000 sum 
i 9 520-«Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar» - 40000 sum. 
Hisob-kitob schyotiga pul kelib tushganida: I 5110-«o‘isob-kitob schyoti» - 50000 sum - 4840-
«Olinadigan dividendlar» - 50000 sum. 
Agar qimmatli kogozning nominal qiymati uni sotib olish qiymatidan ko‘p bo‘lsa, •xbu kogoz 
bo‘yicha daromad o‘isoblanganida nominal va sotib olish qiymatlari orasidagi g-agkning kismi ham 
Hisobdan chiqariladi. Odatda, Uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar ko‘pon) bilan chiqariladi. Ushbu talonlar 
bo‘yicha muntazam ravishda muomala izrida foizlar tulanadi. Bu holda qimmatli qog‘ozlarning nominal 
va sotib olish qiymat-Egri orasidagi fark korxonaga tegishli daromad hisoblanganida hisobdan chiqariladi. 
Misol. «Nur» kompaniyasi «Bek» xissadorlik jamiyatining obligatsiyalarini 600000 g-chta. sotib 
oldi. Ularning nominal qiymati 500000 sum. Obligatsiyalar bo‘yicha yillik 20 ::nz daromad har 6 oyda 
kirqiladigan ko‘pon orqali berilishi mo‘ljallangan. Obligatsiyani sotib olish va nominal qiymatlari 
orasidagi fark 600000-500000=100000 sum. Muomala vshri-5 yil. Obligatsiyani sotib olish: D-t 0610-
«Kimmatli qog‘ozlar» - 600000 sum 1-t 5110-«hisob-kitob schoti» - 600000 sum. 
Yarim yildan keyin obligatsiyalardan oylik stavkasining yarmi miqdorida daromad _hisoblandi 
(500000* 10/100)=50000 sum: D-t 4840-«Olinadigan dividendlar» - 50000 sum 
9520-«Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar» - 50000 sum. 
Bir vaqtning o‘zida obligatsiyani sotib olish va nominal qiymatlari orasidagi fark 
amortizatsiyalanadi (100000/10)= 10000 sum: D-t 9610-«Foizli kurinishdagi harajat
sum K-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» -10000 sum. 
Binobarin, 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» hisobvarag‘ida yarim yildan keyin (600000-
:000)=590000 sum, bir yildan keyin (600000-20000)=580000 sum hisobga olinadi. 
Faraz qilaylik bir yildan keyin obligatsiyalarning narxi birjada keskin pasayib ketdi.. Shunga 
muvofiq obligatsiyalar paketi 550000 sum deb baholandi. Demak joriy yilda obligatsiyalarning 
haqikiy qiymati va balans qiymati orasidagi fark (580000 -5)OOO)=ZOOOO so‘mni tashkil etadi. 
Hisobot davri oxirida ushbu muomalaga quyidagicha provodka beriladi:
Dt 9690-«Moliyaviy faoliyatdan boshqa harajatlar» - 30000 sum
K-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» - 30000 sum. 
Kolgan 4 yilga (yilda ikki marotaba 2*4=8) obligatsiya qiymati farqini kayta ko‘rib chiqishkerak: 
(550000-500000)/8=6250 sum. 
Bir yildan sung korxonada quyidagicha provodka beriladi: 

---

134 
♦ obligatsiyaning xdkikiy va nominal qiymatlari orasidagi farkning amortizatsiya 
summasiga: 
D-t 9610-«Foizli kurinishdagi harajatlar» - 6250 sum
K-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» - 6250 sum. 
♦obligatsiya 
bo‘yicha 
hisoblangan 
daromad 
summasiga: 
D-t 4840-«Olinadigan dividedlar» - 50000 sum 
K-t 9520-«Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar» - 50000 sum. 
♦ daromad hisob-kitob schotiga olinganida: 
D-t 5110-«Hisob-kitob schoti» - 50000 sum 
K-t 4840-«Olinadigan dividendlar» - 50000 sum. 
Qimmatli qog‘ozlar mo‘ljallangan daromadni keltirmagan takdirda yoki uni kelajakda sotish 
uchun olingan bo‘lsa, ular boshqa tashkilotlarga sotib yuboriladi. 
Qimmatli qog‘ozlarni sotishda 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib 
ketishi» hisobvarag‘idan foydalaniladi. Agar qimmatli qog‘ozlarni sotish nati jasida daromad olinsa, 
ushbu hisobvaraqning debeti 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiya qilishdan va boshqacha chiqib 
ketishidan olingan foyda» hisobvarag‘ining krediti bilan agar zarar ko‘rilgan bo‘lsa hisobvarakning 
krediti 9430-«Boshqa operatsion harajatlar hisobvarag‘ining debeti bilan korrespondentsiyada bo‘ladi. 
Misol. «Dustlik» korxonasi avval sotib olgan obligatsiyani boshqa korxonaga sotd Balans qiymati-
500000 sum, sotish qiymati-400000 sum. Ushbu muomalalarga kuyidapp provodka beriladi: 
♦ obligatsiyani sotishdan tushgan tushum: 
D-t 5110-«Hisob-kitob schota» - 400000 sum 
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 400000 sum. 
♦ obligatsiyaning balans qiymati Hisobdan chiqarildi: 
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 500000 sum
K-t 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» - 500000 sum. 
♦ sotishdan 
olingan 
zarar 
(500000-400000)= 
100000 
sum: 
D-t 9430-«Boshqa operatsion harajatlar» - 100000 sum 
l K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 100000 sum. K/. 93 
sho‘’ba, qo‘shma va karam korxonalarga mablag sarflanganida, ushbu korxonalar investitsiyalar 
mavjudligini Hisobga oluvchi Hisobvaraqlarning debeti asosiy vosit larni, nomoddiy aktivlarni, ishlab 
chiqarish zahiralarini va pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlarning krediti bilan o‘zaro 
korrespondentsiyada bo‘ladi. Investishch larning o‘zilishida esa ularni Hisobga olib boruvchi 
Hisobvaraqlarning krediti p mablag‘lari va aktivlarni hisobga oluvchi boshqa Hisobvaraqlarning debeti 
bilan o‘za korrespondentsiyada bo‘lishi mumkin.