Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Plyuralizm
(lot. – koʻplik, koʻp xillik, koʻp sonlik)
dunyoning negizida 
ikkita emas, balki undan koʻproq mohiyat borligini tan oluvchi ta‘limot
. (Bu 
ata‘mani falsafaga X.Volf 1712-yilda taklif qilgan).
Leybnitsning «monadologiyasi», ya‘ni monadalar haqidagi ta‘limoti 
plyuralizmning klassik koʻrinishi hisoblanadi. Ushbu ta‘limotga koʻra, dunyo 
son-sanoqsiz ruhiy substansiyalardan tashkil topadi. Ammo, plyuralistik 
yondashuvning bundan oldinroq ilgari surilgan koʻrinishlari ham mavjud. 
Masalan, Empedokl yaratgan dunyoning toʻrt asosi haqidagi ta‘limot 
plyuralistik ontologiya‘ning turlaridan biri sifatida amal qiladi. Ba‘zan 
plyuralizmga mustaqil ta‘limot sifatida emas, balki dualizmning oʻzgargan 
koʻrinishi sifatida qaraladi. Lekin plyuralistlar oʻz nazariyasining asosiy 
vazifasini dualistik munozaralarda yechimini topmagan ruh va tabiat 
oʻrtasidagi qarama-qarsxilik masalasidan farq qiladi, deb biladilar. 
Substansiya‘ni barcha oʻzgarishlarning sababchisi va (causa sui) oʻz-
oʻzining sababchisi sifatida tushunish I.Kant tomonidan qabul qilinib, yuksak 
baholangan. 
U 
substansiya‘ni 
«hodisalarning 
vaqtdagi 
barcha 
munosabatlarini, aniqlashga, yordam beruvchi oʻzgarmas asos»
1
, deb 
ta‘riflagan. Uningcha, substansiya har qanday tajriba va har qanday idrok 
etishning asosiy shartidir. U barqaror holatda boʻladi, har qanday mavjudlik 
va vaqtdagi oʻzgarish uning modusi, ya‘ni oʻzgarmas narsaning mavjudlik 
usuli sifatida qaralishi mumkin.
Hozirgi zamon falsafasida substansiya kategoriyasining ontologik 
mazmuni oʻzaro ta‘sir sifatida tushuniladi
. Chunki aynan oʻzaro ta‘sir dunyo 
yaralishining haqiqiy va pirovard sababchisi – narsalarning causa finalisi 
hisoblanadi. Narsalarni substansiyalilik nuqtayi nazaridan oʻrganish ularning 
mavjudligini ichki sabablar va oʻzaro ta‘sirlar nuqtayi nazaridan yoritish, 
demakdir. Shu ma‘noda substansiya‘ni ichki birlik nuqtayi nazaridan, uning 
Cheksiz va rang-barang oʻzgarishlaridan qat‘iynazar qaraladigan obyektiv 
borliq sifatida, harakatning barcha shakllari, mazkur harakat jarayonida 
yuzaga keluvchi va yoʻq boʻluvchi tafovut va qarama-qarsxiliklar nuqtayi 
nazaridan yondasxiladigan materiya deb ta‘riflash mumkin. 
Shunday qilib, substansiya‘ning xususiyatlari qatoriga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
- oʻz-oʻzini belgilash (oʻz-oʻzining sababchisi hisoblanadi, uni yaratib 
va yoʻq qilib boʻlmaydi); 
1
Кант И. Критика чистого разума. – М.: 1996. – С.47 

---

165 
- universallik (hech narsaga bogʻliq boʻlmagan, barqaror, oʻzgarmas va 
mutlaq birinchi negizni ifodalaydi); 
- kauzallik (barcha hodisalarning umumiy sababiy bogʻliqligini oʻz 
ichiga oladi); 
- yagonalik (birinchi negizning yagonaligini nazarda tutadi); 
- yaxlitlik (mohiyat va mavjudlikning birligini koʻrsatadi).
Falsafada «Substansiya» kategoriyasiga «