Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

DEDUKTIV XULOSA CHIQARISH.
Deduktiv xulosa chiqarishning 
muhim xususiyati - unda umumiy bilimdan juz‘iy bilimga oʻtishning 
mantiqan zaruriy xususiyatga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa 
chiqarishdir. 

---

400 

Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi 
bilimlarning hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish, deb 
ataladi
. Bevosita xulosa chiqarish jarayonida mulohazalarning 
shaklini oʻzgartirish orqali yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos 
mulohazaning 
tarkibi, 
ya‘ni 
subyekt 
va 
predikat 
munosabatlarining miqdor va sifat tavsiflari muhim ahamiyatga 
ega boʻladi. Bevosita xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy 
usullari mavjud: 
I. Aylantirish 
(lot.–obversio) shunday mantiqiy usulki, unda berilgan 
mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini oʻzgartirish bilan yangi 
mulohaza hosil qilinadi.
1
Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qoʻsh inkor sodir 
boʻladi, ya‘ni avval asosning predikati, keyin bogʻlovchisi inkor etiladi. Bu 
usul bilan quyidagi ikki formula asosida xulosa chiqarish mumkin: 
S – P 
S –


P
S – P 

 S –

P
Inkor qilish jarayonida (-ma; -siz; -mas) kabi qoʻshimchalar yoki inkor 
qilinayotgan tushunchaga zid boʻlgan tushunchalardan foydalaniladi. Oddiy 
qat‘iy mulohazalarning hammasidan aylantirish usuli bilan xulosa chiqariladi.
№ 
Xulosa 
asosi 
boʻlgan 
mulohaza 
Xulosa boʻlgan mulohaza 
1 
A. Hamma S-P 
E. Hech bir S-Psiz emas 
2 
E. Hech bir S-P emas 
A. Hamma S emas P dir 
3 
I. Ba‘zi S-P 
O. Ba‘zi S-P siz emas 
4 
O. Ba‘zi S-P emas 
I. Ba‘zi S - P sizdir 
Aylantirishga misol: 
 A. Hamma shifokorlar oliy tibbiy ma‘lumotga ega. 
E. SHifokor boʻlganlarning hech biri oliy tibbiy ma‘lumotsiz emas. 
 
E. Hech bir yolgʻonchi rostgoʻy emas. 
A. Hamma yolgʻonchi boʻlmaganlar rostgoʻydir. 
 
I.Ba‘zi suralar uzundir. 
O. Ba‘zi suralar Qisqa emas. 
 
O. Ba‘zi jumlalar tushunarli emas. 
I. Ba‘zi jumlalar tushunarsizdir. 
1
Look:
Morri s R . Cohen Ernes t N a g e l an introduction to logic and scientific method New Dehli. 
2007. 
P59. 

---

401