1-laboratoriya ishi minerallar haqida tushuncha. Moos shkalasi 1

---

1-LABORATORIYA ISHI
 
MINERALLAR HAQIDA TUSHUNCHA. MOOS SHKALASI 
 
 
1.
 
Laboratoriya ishining maqsadi 
 
Minerallarning kelib chiqishi va ularning sinflanishi haqida tushuncha. 
Moos shkalasi. 
2.
 
Umumiy ma`lumotlar 
 
Kalit so`zlar: singoniya, mineral, kristall, amorf, morfologiya, kristall 
panjara, kristallarning tomoni, qirrasi va uchi, kubik, tetragonal, geksagonal, 
trigonal, rombik, monoklin, triklin, izomorfizm, polimorfizm, psevdomorfoza, 
irizatsiya, mo`rtlik. 
Mineral (lotinchadan minera-ma’dan) – Yer qa’rida va yuzasida tabiiy 
jarayonlar tufayli kimyoviy elementlarning birikishidan vujudga keluvchi, 
kimyoviy tarkibi, tuzilishi va xossalari bo`yicha o`ziga xos bo`lgan tabiiy 
jismdir. 
Minerallar quyidagi xarakteristikalarga ega: 
1. Tabiiy hosil bo`lishi 
2. Qattiq jism 
3. Tartibli kristall strukturali 
4. Asosan noorganik 
5. Kimyoviy formula orqali ifoda etilishi1 
Minerallar aksariyat hollarda kristalli va amorfli qattiq jismlar hisoblanadi. 
Tabiatda 5 mingdan ortiq minerallar topilgan, ammo ularning oz qismigina 
tog` jinslarini hosil qiladi; bunday minerallarga jins hosil qiluvchi minerallar 
deyiladi. 
Jins hosil qiluvchi minerallar yer qobig`ida keng tarqalgan bo`lib, tog` 
jinslarining doimiy asosiy tarkibiy qismlari hisoblanuvchi tabiiy birikmalardir. 
Tog` jinslarining har bir genetik guruhiga o`zining jins hosil qiluvchi 
minerallari xos bo`ladi. 
Minerallarning tasnifi 
Minerallarning zamonaviy tasnifi asosiga kimyoviy tarkibi va kristall 
strukturasini ko`zda tutuvchi kristallokimyoviy tamoyil olingan. Tasnifning 
bunday birligi bo`lib mineral turi sanaladi. Tarkibi va strukturasi bo`yicha 
o`xshash mineral turlar guruhlarga, kichik sinflarga va sinflarga birlashadi. 
Eng yirik sistematik tabaqa bo`lib turkum sanaladi. 

---

Biz ushbu darslikda sakkiz sinf vakillaridan asosiylarini ko`rib chiqamiz. 
Bular – silikatlar va alyumosilikatlar, oksidlar va gidroksidlar, sulfidlar, 
sulfatlar, karbonatlar, galogenidlar, fosfatlar va sof elementlardir. Odatda 
ulardan eng ko`p uchraydiganlari jins hosil qiluvchi minerallar hisoblanadi. 
Yer qobig`i og`irligining 70 foyizidan ortig`ini ikki element – kislorod va 
kremniy tashkil etadi. Kremniy tabiiy birikmalarda kislorodning to`rtta atomi 
bilan bog`langan (SiO
4
) bo`lib, bu kremnekislorodli tetraedr deyiladi (1.1-
rasm). Kislorod boshqa strukturaviy turlarni ham hosil qiladi, ammo uning 
kremnekislorodli tetraedrlarda qatnashishi juda muhim hisoblanadi. 
1.1-rasm Kremnekislorodli tetraedrlar (SiO
4
). Tetraedrlar markazida kremniy ioni, uchlarida 
esakislorod iodlari joylashgan 
Kremnekislorodli tetraedrlar eng muhim jins hosil qiluvchi silikatlar va 
alyumosilikatlar guruhidagi minerallar strukturasining asosini tashkil etadi. 
Kremnekislorodli tetraedrlarning o`zaro bog`lanish tartibiga muvofiq silikatlar 
va alyumosilikatlar orasida orolli, halqali, zanjirli, tasmali, varaqli va karkasli 
silikatlar ajratiladi.
Strukturasida kremnekislorodli tetraedrlar bir-biridan ajralgan silikatlar 
orolli yoki ortosilikatlar deyiladi. Strukturasida kremnekislorodli tetraedrlar 
halqa hosil qiluvchi silikatlar halqali, zanjir hosil qiluvchilari esa zanjirli 
silikatlar deyiladi. 
Tasmali silikatlar strukturasida tetraedrlar ikkalangan zanjirlarni - 
tasmalarni hosil qiladi. Kremnekislorodli tetraedrlar cheksiz yassi to`rlarni 
hosil qilishi mumkin. Bunday silikatlar varaqli silikatlar deyiladi. 
Varaqli silikatlar guruhidagi minerallar strukturasida tetraedrlarning 
cheksiz yassi to`rlari qatnashadi. Biotit va muskovit slyudalar guruhiga kiradi. 
Slyudalar esa varaqli silikatlar guruhini tashkil etadi. Biotitning formulasi: 
K(Mg, Fe)
3
[AlSi
3
O
10
](OH, CI, F)
2
, muskovitniki esa: KAl
2
[AlSi
3
O
10
][ON]
2
. 
Tarkibida temir bo`lganligi uchun biotit qora rangga ega, temirsiz 
muskovit esa kumush rangli. Talk va serpentin magnezial varaqli silikat-larga 
kiradi. Talkning formulasi: Mg
3
[Si
4
O
10
](OH)
2
, serpentinniki esa: 
Mg
6
[Si
4
O
10
](OH
8
). 

---

Xlorit ham ancha miqdorda temir va magniyga ega bo`lgan varaqli 
silikatdir. Uning formulasi (Mg,Fe)
3
(Si,Al)
4
10(OH)
2
(Mg,Fe)
3
(OH)
6
. Gil 
minerallari ham varaqli silikatlarga kiradi. 
Varaqli silikatlar strukturasida har bir kremnekislorodli tetraedr boshqa 
shunday tetraedrlar bilan bog`lanib, cheksiz yassi strukturani hosil qiladi (1.2-
rasm). Muskovit strukturasi bitta tetraedrlar qatlami va uni har ikki tomonidan 
o`rab turuvchi oktaedrlar qatlamlaridan iborat.
1.2-rasm. Varoqli silikatlarning tuzilishi 
Ular orasida kovalent bog`lanish mavjud. 1 oktaedlar va 2 ta tetraedrlar 
qatlamlaridan tashkil topgan paketlar o`zaro musbat zaryadlangan K+ ionlari 
bilan bog`langan. Bu bog`lanish ionli strukturadagi eng kuchsiz bog`lanish 
hisoblanadi. Shuning uchun ham deformatsiya vaqtida slyudalarning kristallari 
pichoq yoki tirnoqlar yordamida oson varaqchalarga ajraladi. 
Karkasli silikatlar strukturasida har bir tetraedr to`rtta boshqa tetraerlar 
bilan bog`langan. Natijada kremnekislorodli tetraedrlar cheksiz uch o`lchamli 
karkas hosil qiladi. 
Orolli silikatlarga bir qancha minerallar va mineral guruhlar kiradi. 
Ularning strukturasida kremnekislorodli tetraedrlar bir-biridan ajralgan. 
Granatlar va sirkon orolli silikatlarga kiradi. Olivin va kainit ham orolli 
silikatlarga mansub. Olivinning formulasi (Mg,Fe)
2
SiO
4
, kainitniki esa 
Al
2
SiO
5
.
Minerallarning boshqa muhim sinflariga oksidlar, karbonatlar, sulfidlar, 
sulfatlar, fosfatlar va sof minerallar kiradi. Ularning strukturasi, 
silikatlarnikidan farqli o`laroq, atomlarning o`zgacha birikishi asosida 
tuzilgan. Karbonat-ion [(CO
3
)
2-
] karbonatlar guruhidagi struktura asosi 
hisoblanadi. Kalsit yer qobig`ida keng tarqalgan karbonatli mineral. 
Rodoxrozit (MnCO
3
) tabiatda juda kam uchraydi. Qizg`ish rangi ko`pchilik 
marganets minerallariga xos. 
Oksidlar guruhidagi minerallar kislorod bilan bog`langan bir yoki bir 
qancha metallar ionlarining birikmasidan iborat. Korund (A1
2
0
3
), shpinel, rutil 
va magnetit shunday oksidli minerallardir. Korund va shpinelning toza shaffof 
kristallari qimmatbaho toshlar hisoblanadi. Magnetit va rutildan temir va titan 
olinadi. 

---

Sulfidlar oltingugurt bilan bog`langan metal ionlaridan tarkib topgan. 
Sulfidlar guruhidagi minerallar sanoat uchun juda muhim hisoblanadi.
Sulfatlar strukturasining asosi sulfat-ion (SO
4
2-
) hisoblanadi.
Fosfatlar strukturasining asosini fosfat-ion (RO
4
3-
) tashkil etadi. Ularning 
orasida apatit [Ca
5
(PO
4
)
3
] keng tarqalgan mineral hisoblanadi. Odamning va 
ko`pchilik hayvonlarning tishlari apatitning mikroskopik kristallaridan tarkib 
topgan. Firuza (CuAl
6
[PO
4
]
4
[OH]
8
5H
2
O) fosfatlar guruhidagi siyrak 
uchraydigan mineral. 
Minerallar ulanishi, qattiqligi, rangi, chizig`ining rangi, shakli, 
magnitliligi, eruvchanligi va zichligi bo`yicha aniqlanadi. 
Minerallarning tabiiy xossalari ularning kimyoviy tarkibi va minerallar 
strukturasidagi kimyoviy bog`lanishning turi bilan belgilanadi.