‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1 Qarang: Boboyev Н.В. va boshqalar. Davlat va huquq nazariyasi. — T.:
TDYUI. 2000. 276-6.
2 Qarang: Zokirov I. 0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. — T.:
Adolat. 1996. 15-6.

---

langan normativ hujjat, xo‘jalik huquqining, qishloq xo‘jaligi huqu- 
qining, moliya huquqining, m a’muriy huquqning va boshqa huquq 
sohalarining manbasi boMishi mumkin. Umuman olganda, huquq 
nazariyasida huquq manbalariga nisbatan bir qancha shartlar qo‘yiladiki, 
bu shartlar va talablar manbaning aynan huquqqa tegishliligini va 
uning boshqa soha manbalaridan ajratib turilishiga yordam beradi. 
Bunday shartlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
1. Huquq manbasi normativ xarakterga ega bo‘lishi kerak;
2. Huquq manbasi o ‘zining nomlanishi va ta ’sir kuchi doirasida 
tegishli vakolatli davlat organi tomonidan qabul qilingan yoki chi- 
qarilgan bo‘lishi lozim;
3. Huquq manbalari har doim tegishli tartib va qoida asosida 
qabul qilinishi lozim;
4. Huquq manbasi tegishli ravishda ro‘yxatga olinishi va muayyan 
shartlar asosida eio n qilinishi lozim.
Huquq manbayini tashkil etgan xalqning erki davlat erki boiib, 
m aium shaklda qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda ifodalanadi1.
' Qarang: Zokirov I. 0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. - T.:
Adolat. 1996.15-6.
Fuqarolik huquqi manbalarining harakat kuchi
0~\
---- ---- —
--1--- -----------1----------- 1------------- Г
Konstitutsiya 
Konstitutsiyaviy 
Xorijiy 
Ғагпюп va
qonunlar 
qonunlar 
farmoishlar
Qarorlar Turli vazirliklar 
me 'yoriy 
hujjatlar

---

Huquq manbalari to‘g‘risida so‘z yuritilganda, birinchi navbatda, 
qonun ustida to‘xtalish lozim. 0 ‘zbekiston Respublikasida qonunlar 
Oliy Majlis — hokimiyatning qonun chiqaruvchi oliy organi tomonidan 
amalga oshiriladi, qabul qilinadigan bu qonunlar barcha uchun 
majburiy bo‘lgan normativ hujjatlardir.
Fuqarolik huquqining manbalari huquqning boshqa sohalari man- 
balaridan bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu xususiyatlar 
fuqarolik huquqi manbalari tartibga soladigan huquqiy munosa- 
batlarning mohiyatidan kelib chiqadi. M a’lumki, fuqarolik-huquqiy 
munosabatlar odatdagi, kundalik, normal ijtimoiy munosabatlardir.
Fuqarolik-huquqiy munosabatlarning «odatdagi» munosabatligi shu 
bilan belgilanadiki, bu munosabatlar har doim sodir b o ‘ladi va 
kishilarda bu munosabatlarning amalga oshirilishi odatdagi jarayon 
kabi tasawur hosil qiladi. Masalan, har kuni do‘kondan non sotib 
olinganda, deyarli, barcha fuqaro — xaridor nonni muayyan summa 
to‘lagan holda sotuvchi bilan kelishib sotib olishi mumkinligini biladi. 
Bu hol bir necha asrlardan beri odat tusiga aylangan. Mantiqan olib 
qaraganda, bunday munosabatlar juda ko‘plab topiladi va ularda odat 
an’analariga aylangan holatlar kuzatiladi. Aynan ana shu holatlar 
fuqarolik qonun hujjatlari tomonidan tartibga solinadi. Shu bilan 
birga, bu kishilar uchun yangilik bo‘lmagan va sodir boMishi g‘ayri 
tabiiy tuyulmagan voqelikdir. Bu munosabatlarning shu zayilda amalga 
oshirilishi kishilarda ajablanish hissini vujudga keltirmasligi lozim. Odat- 
dagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlari har doim mavjud 
an’analardan kelib chiqib belgilanishi kerak.
Fuqarolik-huquqiy munosabatlarning kundalik munosabatlar sifa- 
tida talqin etilishining asosiy sababi, ularning har kuni amalga oshirilishi 
bo‘lib hisoblanadi. Agar fuqarolik-huquqiy munosabatlarning «odat- 
daligi» bevosita munosabatlarni amalga oshirilishi tartibi va jarayoni 
bilan bog‘liq bo‘lsa, «kundalikligi» xususiyati bu munosabatlarning 
hayotiy zaruriyat va ehtiyojlar bilan bog‘liq ravishda har kuni sodir 
etilishi bilan bogMiq boMadi. Bunday munosabatlar jumlasiga: chakana 
oldi-sotdi shartnomalari va haq evaziga xizmat ko‘rsatish shartno- 
malarini ko‘rsatish mumkin.
Huquqiy munosabatlar orasida faqatgina fuqarolik-huquqiy muno- 
sabatlar «normal» munosabatlardir. Ya’ni fuqarolik-huquqiy muno- 
sabatlar bir-birga bo‘ysunish tamoyiliga asoslanmagan, erk-iroda va 
xohishga tayangan, majburlash va tazyiqdan xoli boMgan holda vujudga 
keladigan munosabatlardir. Fuqarolik huquqining manbalari ham

---

aynan o‘zi tartibga soladigan munosabatlarning shu xususiyatlaridan 
kelib chiqib belgilanadi.
Umumiy qoidaga ko‘ra, fuqarolik huquqiy munosabat deb shaxslar 
o‘rtasida bo‘ladigan va fuqarolik huquqiy normalar bilan tartibga 
solinadigan munosabatlarga aytiladi. Fuqarolik huquqiy munosabatlarni 
tartibga soluvchi normalar ham bu munosabatlarni tartibga solishda 
vujudga kelayotgan munosabatning mazmuniga tayanadi.
Fuqarolik huquqi manbalarining yana bir xususiyati, ularda impe- 
rativ me’yorlarga qaraganda dispozitiv me’yorlarning kengroq qo‘lla- 
nilishidir. Adabiyotlarda ta’kidlanishicha, huquqiy tartibga solish usu- 
liga qarab, huquq normalarini imperativ va dispozitiv normalar guruh- 
lariga bo‘lish mumkin. Imperativ normalar qat’iy amr xarakteriga ega 
xatti-harakat subyektiga belgilangan harakat modelidan chetga chi- 
qishni man etadi, masalan, ko‘pgina ma’muriy-huquqiy normalar shun- 
day mazmundadir.
Dispozitiv normalar, imperativ normalardan farqli o ‘laroq, muno- 
sabat qatnashchilariga o ‘z xatti-harakatlari variantlarini, subyektiv 
huquq va majburiyatlar hajmi to ‘g‘risida kelishib olish imkonini o‘zida 
ifodalaydi. Dispozitiv normalar ko‘proq fuqarolik-huquqiy munosa- 
batlarda uchraydi.
Professor I.B. Zokirov esa, fuqarolik huquqida imperativ me’yor- 
larga qaraganda dispozitiv m e’yorlarning kengroq qo‘llanilishi bu 
fuqarolik huquqining huquqiy munosabatlarni tartibga solish uslubi 
deb, to‘g‘ri fikr bildiradi. Bunda «qonun» so‘zi faqat Oliy Majlis to- 
monidan qabul qilingan normativ hujjatnigina bildirmay, balki huquq- 
ning boshqa normalarini o‘zining ta’siriy kuchiga qarab