Referat mavzulari ro’yxati

 
Nazorat savollari : 
1. Pardozlash materiallari qanday belgilari bo'ycha tasniflanadi? 
2. Pardozlash materiallarining asosiy vazifaviy xususiyatlarini ко ‘rsating va
ularni tavsiflang. 
3. Asosiy ranglarni qo'shib aralashtirish qoidalari qanday? 
4.Muzlashga chidamliligiga materialning zichligi qanday ta ’sir qiladi? 
5. Qurilish materialining issiqlik о ‘tkazuvchanligi qaysi koeffitsiyent yordamida
baholanadi?
6.Issiqlik о ‘tkazuvchanlik materialning qaysi tavsiflariga bog'liq?
Ma’ruza №7 (2-soat) 
Mavzu: Texnika va texnologiya yutuqlari. 
 
Mavzuni yoritish rejasi: 
 
1.
Pardozlash buyumlarining qurilishda tutgan o’rni. 
2.
Buyumlarni ishlab chiqarishda xom ashyoni sifatini yaxshilash. 
3.
Pardozlash buyumlari ishlab chiqarishda texnologik jarayonlarni to’g’ri boshqarish, 
yoqilg’i va energiyani iqtisod qilish muammolari. 
4.
Pardozlash buyumlari ishlab chiqarishda xom ashyo bazasini kengaytirish, sanoat 
chiqindilarini ishlatish va ekologiya (atrof-muhitni himoya qilish) masalalari. 
5.
Xulosa. 
Tayanch iboralar:
Xom ashyo, quritish, pishirish, unumdorlik, tejamkorlik, 
samaradorlik, yoqilg’i, energiya, ekologiya, chiqindilar. 

---

25 
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, rivojlanish sari dadil odim otib 
borayotgan hozirgi paytda boshqa sohalar qatorida qurilish materiallari va buyumlari 
ishlab chiqarish sohasida ham ichki imkoniyatlar va rezervlarni hisobga olgan holda 
ish olib borilmoqda. 
Bu soha oldidagi asosiy vazifa ko’proq samarador, qulay va shu bilan birga arzon 
material ishlab chiqarishdir. Ma’lumki, sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur 
bo’ladigan xom ashyoni boshqa respublikalardan olib kelish bir qator qiyinchiliklar 
bilan bog’lik. Shuning uchun qurilish materiallari va buyumlari ishlab chiqarishda, 
jumladan sopol buyumlar ishlab chiqarishda sanoat chiqindilarini ishlatish bir qator 
muammolarni hal etish imkoniyatini beradi. 
Bunda xom ashyo bazasini kengaytirish bilan bir qatorda korxonalarni 
chiqindilarini saqlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardan ozod etish, atrof-muhitni
muhofaza qilish imkoniyatlari ham bo’ladi. 
Ma’lumki O’zbekiston Respublikasi asosiy pardozbop material sopol plitkalar 
bo’lib, ular tashqi devorlarni koshinlash uchun eng qulay material hisoblanadi. Ularni 
ishlab chiqarish uchun respublikada ma’lum miqdorda xom ashyo bazasi ham 
mavjuddir. Qurilish ashyo buyumlar texnologiyasi kafedrasida ko’p yillardan buyon 
mahalliy xom ashyo va sanoat chiqindilari asosida sopol buyumlar olish ustida ishlar 
olib borilmoqda. Bu ishlarning natijasida mahalliy Angren tuprog’i va sanoat 
chiqindilari-fosfor shlaklari hamda marmar kukunlari asosida pardozbop gishtlar 
hamda bino fasadlari uchun ishlatiladigan pardozbop plitkalar olingan. Hozirgi paytda 
bu sohadagi ilmiy izlanishlar davom etmoqda. Ishdan asosiy maqsad kaolinitli 
tuproqlarga chinni ishlab chiqarish korxonalarining chiqindilarini qo’shib, plitkalar 
olish imkoniyatlarini o’rganish. 
Ma’lumki, sopol buyumlarni quritish jarayonlari asosan material bilan namlik 
orasidagi bog’lanishga va quritish rejimiga bog’liq. 
Adabiyotlarda keltirilishiga ko’ra, bir qator mualliflar olib borgan ilmiy 
izlanishlar natijasida aniqlanishicha, plastik giltuproqdan tayyorlangan sopol 
buyumlarda quritish jarayoni kappilyar birikkan namlikning ajralishidan boshlanadi. 
Bir vaqtning uzida adsorbsion birikkan namlik ham ajralib chiqadi va kappilyar 
birikkan suvni buyumning yuzasiga surilib chiqishga olib keladi. Bunday 
jarayonlarning natijasida sopol massa zarrachalari orasidagi masofa qisqarib buyum 
o’lchamlari va hajmi kichrayadi. 
Nazariy izlanishlar shuni ko’rsatadiki, giltuproqdan tayyorlangan buyumlarning 
quritish jarayonida kichrayishi asosan sopol massa tarkibidagi kappilyar va adsorbsion 
(bo’sh bog’langan) suvning miqdoriga bog’liq. Bular esa giltuproqning minerologik 
tarkibi va sifatiga qarab o’zgaradi. 
Biroq, giltuproq va qo’shimchalar tayyorlangan kompleks massalarda quritish 
jarayonida bo’ladigan texnologik o’zgarishlar faqatgina giltuproqning xossasiga 
bog’liq bo’lib qolmay, qo’shimchalarning turi va miqdori, ularning suv tutib turish 
xusiyatiga ham bog’liq. Yuqorida keltirilganlarga asoslanib, ushbu ishda giltuproq va 
qo’shimchalar aralashmasidan tayyorlangan sopol gisht namunalarining quritish 
jarayonidagi xossalari tadqiqot qilinadi. Asosiy xom ashyo sifatida Angren tuprogi, 
qo’shimcha sifatida esa fosfor shlaklari va marmar kukuni ishlatiladi. Tajriba uchun 
namunalar DAST qoidalariga muvofiq tayyorlanadi. 

---

26 
Quritilgan namunalarning xossalari ularning quritishga bo’lgan munosabati, 
namlikning ajralish tezligi va kichrayishning qiymatlarini solishtirish yo’li bilan 
aniqlanadi. 
Quritish jarayonida namlikning ajralishi quritish shkaflaridagi namunaning 
massasini har 0,5 soatda bir marta o’lchash yo’li bilan aniqlanadi. O’lchashlar 
natijasiga ko’ra quritishning sopol massa tarkibiga bog’liqligini tasvirlaydigan 
chiziqlar tuziladi. 
Bu bog’lanishlarni o’rganish natijalari shuni ko’rsatadiki, Angren tuprog’i va 
kompleks qo’shimchalardan tayyorlangan namunalardan namlik gaz ajraladi va 3 
soatdan keyin ular doimiy massaga ega bo’ladi. Toza Angren tuprog’idan 
qo’shimchasiz tayyorlangan namunalarda esa bu natijaga 6-7 soatda erishiladi. 
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, namlikning ajralishi qo’shimchalarning miqdoriga 
bog’liq. Eng kichik ruxsat etilgan namlikka erishish uchun giltuproqning o’zidan 
tayyorlangan namunalarda 5 soat 10, 15, 20% fosfor shlaklari qo’shilgan namunalarda 
esa 2, 1, 5 va 2 soat vaqt talab qilinadi, ya’ni quritish tezligi 3-4 marta tezroq 
boradi.Demak fosfor shlaki qo’shilganda sopol buyumlarning quritish jarayonida 
ancha kiskaradi. Bunday natijaga sopol massaning boshlangich suv talabchanligi ozligi 
va qo’shimchalar suv tutib turish qobiliyati pastligi sababli erishiladi. 
Namunalarning quritish jarayonidagi kichrayishi oz bo’lib 2,2-3,2%ga teng, faqat 
Angren tuprog’idan qo’shimchasiz tayyorlangan namunalarda bu ko’rsatgich 6,4 %ga 
teng. 
Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi sanoat korxonalarining turli 
tarmoqlarida asosiy yoqilg’i sifatida tabiiy gaz yoqilg’isidan keng miqyosda 
foydalaniladi. Gaz yoqilg’isidan foydalanishda qurilish materiallarining ko’plab 
turlari: gisht, sopol plitkalar va buyumlar, sement, va x.k. turlari ishlab 
chiqarilmoqda.Ayniqsa sopol buyumlar ishlab chiqarishda, quritish va pishirish 
texnologiya jarayonlarini amalga oshirishdagi yuqori harorat hosil bo’lishda tabiiy gaz 
yoqilg’isidan unumli va tejamli foydalanishning ahamiyati kattadir. 
Ilmiy izlanishlar va taxlil etishlar shuni ko’rsatadiki sopol buyumlar ishlab 
chiqarilayotgan sanoat korxonalarida, quritish va pishirish uchun sarflanayotgan 
yoqilg’ini bahosi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot umumiy bahosining qariyib 4/1 
qismini tashkil etadi. 
Qurilish industriyasi korxonalarida g’isht ishlab chiqarish uchun amalda asosan 
tunelli va xalqasimon ko’rinishli issiqlik agregatlaridan foydalanilayapti. Bu 
ko’rinishdagi kursatuvchi uskunalar va pechlar bir qancha qulayliklardan tashqari bir 
qator muhim kamchiliklarga egadir: 
– pech kanalining ko’ndalang kesimi bo’yicha katta xarajatlar farqi mavjudligi 
(280÷420
0
C). 
– quritish va pishirish jarayoni davrining uzoq vaqt davom etish, loyihaviy 
texnologik tartibga mos kelmasligi. 
– tayyorlangan mahsulot birligiga nisbatan yoqilg’i sarfi miqdori ortiqligi. 
– foydalanishga ko’p sonli ishchi kuchi talab etilishi va mahsulot sifatining 
pastligi v ax.k. 
Bu kamchiliklarning mavjudligi natijasida hozirgi paytda foydalanilayotgan 
tunelli pechlarda ishlab chiqarilayotgan har 1000 dona g’isht uchun sarflanayotgan 
yoqilg’ining miqdori, pech loyiha quvvati bo’yicha 220 kg shart yoqilg’idan, amalda 
esa 280-320 kg shart yoqilg’i tashkil etayapti. 

---

27 
Buyumni ishlab chiqarishda bu kamchiliklarni bartaraf etish asosiy yo’llaridan 
biri, bir qatorli ketma-ket qurituvchi va pishiruvchi issiqlik agregatlarning 1,2 yangi 
ko’rinishdagi gaz yoqilg’isi bilan ta’minlash sxemasini ishlab chiqarish va amalga 
tadbiq etishdir. 
Shunday qilib sopol buyumlar ishlab chiqarishda yoqilg’i resurslarini tejashdan 
asosiy yo’llaridan biri, issiqlik agregatlarida yoqilg’i berilishining to’g’ri sxemasini 
tashkil etishdir. Buning natijasida har bir oraliq maydonda ishlatilayotgan buyumning 
bir xil haroratda ishlashuvini va yuqori miqdorda issiqlik uzatilish qiymati hosil 
qilishadi. Teplotexnikaviy hisoblash natijalari shuni ko’rsatadiki taklif etilayotgan 
issiqlik agregatlarida, issiqlikning uzatilishi qiymati amaldagi tunelli pechlarda 
nisbatan 3-4 marotaba ko’pdir. Bu ko’rsatgich yoqilg’i resurslarini katta miqdorda 
tejashga va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini oshirishga olib keladi. 
.Pardozbop tosh buyumlar toshni qayta ishlash korxonalarida tayyorlanadi. Bu 
korxonalarning asosiy maxsuloti bino va qurilmalarni tashqi va ichki pardozlash uchun 
ishlatiladigan pardozbop toshlar, plitalar. Chiqariladigan mahsulotning xossasiga ko’ra 
toshlar qayta ishlaydigan korxonalarning quvvati unumdorligi quyidagicha bo’lishi 
mumkin: mustahkam toshlar ishlab chiqaradigan korxonalar 25, 50, 100 ming m
3
. 
Boshqa toshlar - 50, 100, 200, 300, 500 ming m
3
.
Pardozbop plitalar tayyorlanish usuliga ko’ra 3 turga bo’linadi: qoliplangan 
yoki presslangan, arralab olingan, tosh bo’laklaridan kleylangan. Bularga bog’lovchi 
sifatida sement epoksid smolalar va x.k. ishlatiladi. Plitalarning yuzasi mozaika yoki 
guldor ornamentli qilib chiqariladi. 
Tog‘ jinsining turi va tayyor mahsulotga bo’lgan talablarga ko’ra pardozbop plitalar 
ishlab chiqarish texnologiyasi quyidagicha asosiy operatsiyalardan iborat: arralash, 
silliqlash (shlifovka-polirovka) atroflarini silliqlash, kerakli o’lchamda kesish. 
Tosh kesadigan stanoklar (arralaydigan) 3 xil bo’ladi: ramali, diskli, elastik. 
Shlifovka-polirovka stanoklari asosiy uskunalar bo’lib tosh buyumlar ishlab 
chiqarishda sarf bo’ladigan mehnatning 70% ularga ketadi. Ularning turlari ko’prikli, 
radialkonsol, tipidagi, konveyerlik. Marmar, granit plitalarga konveyerlik stanoklarda 
ishlov beriladi. 
Tosh materiallar ishlab chiqarish sanoati bu tabiiy toshlarni qazib olish, 
maydalash, boyitish korxonalarini o’z ichiga oladi. 
Pardozbop tosh materiallarni qazib olish va ishlov berish sanoati marmar, granit, 
oxaktosh kabi toshlar tayyorlanadigan korxonalar, shlifovka qiladigan korxonalar 
kiradi. 
Xulosa qilib aytganda: respublikamizda qurilish materiallariga, shu jumladan 
pardozbop ashyo buyumlariga bo’lgan talabning oshishi tufayli, bu buyumlarning 
yangi turlarini yaratish, ularning sifatini muttasil oshirish, yangi texnologik 
jarayonlarni joriy qilish ustida izchillik bilan, samarali ilmiy – tadqiqot ishlari olib 
borishga to’g’ri keladi. Bunday texnologiyalarni yaratish mahsulotning tan narxini 
kamaytiradi va ekologiya, ya’ni atrof-muhitni muhofaza qilish muammolarini ijobiy 
hal etishda katta rol o’ynaydi. 
Ushbu kursni o’qib tugatgan talabalar kelajakda shunday ishlarni bajarib 
biladigan mutaxassislar bo’lib yetishadilar.