Sharq tillari

 
1 DAN 20 GACHA SANOQ SONLARNING SANALMISH BILAN KELIHSI 
 
1dan 10gacha sonlar sodda sonlar bo‟lib, biz ular bilan yuqorida tanishdik. 10 
dan yuqorisi esa murakkan sonlarga kiradi. Sodda sanoq sonlarning sanalayotgan 
ism (bundan buyog‟iga sanalmish) bilan bo‟lgan sintaktik bog‟ lanishi bo‟lihsi 
mumkin 
1) 1 va 2 sonlarini ifodalashda sanoq sonni ishlatmasa ham bo‟ladi, chunki 
birlik yoki ikkilik sondaligi uning bitta yoki ikkitaligini ko‟rsatib turad: 
ikkita qalam-[qalamoni] 
ٕبِٔه
qalam( bitta qalam) ِْه 
Agar sanalmishning bitta yoki ikkitaligini ta‟kidlash zarur bo‟lsa “bir” va “ikki” 
sonlari xuddi moslashgan aniqlovchi kabi sanalmishdan keyin qo‟yiladi va u bilan 
moslashgan aniqlovchi kabi to‟liq moslashadi: 

---

140 
bitta jurnal-[majallatun vahidatun]
حلؽاٝ خِغٓ
ikkita jurnal-[majallatani isnatani] 
ٕبز٘صا ٕبزِغٓ
bitta qalam-[qolamu vahhidun] 
لؽاٝ ِْه
ikkita qalam-[qolamoni isnatani] ٕبز٘صا ٕبِٔه 
2) 3 dan 10 gacha sanoq sonlar sanalmish bilan izofa birikmasi tuzib keladi. 
Bunda son aniqlanmish, sanalmish esa unga izofa bo‟lib ko‟plik sonda keladi. 
Sonning jinsi sanalmishning birlik sondagi jinsiga teskari jinsda bo‟lishi kerak: 
uchta jurnal-[ salasu majallatin]
دلاغٓ سلاص
to‟rtta jurnal-[a‟rba‟u majallatin]
دلاغٓ غثها
uchta qalam-[salasatu aqlamin] ّلاها خصلاص 
to‟rtta qalam-[a‟rba‟u aqlamin]
لاها غثها
ّ
8 soni “illatli harf” bilan tugagan so‟z bo‟lgani uchun u izofaga aniqlanmish 
bo‟lsa yoki “ٍا” artikli olsa, “yashirinib” turgan " ٟ" harfi yuzaga chiqadi:
Sakkizta jurnal-[samani majallatin]
دلاغٓ ٠ٗبٔص
Sakkizta qalam-[samaniyata aqlamin]
ّلاها خ٤ٗبٔص
Bunda izofa birikmasini soddalashtirish uchun uni " ٖٓ" old ko‟makchisi bilan 
bo‟lib tashlash mumkin. Bu yerda hamjinslar qarama qarshiligi saqlananadi: 
8 ta jurnal-[samanin min majallatin] ٕبٔص دلاغُٔا ٖٓ 
7 ta qalam-[ sab‟atu min aqlamin]
ّلاهلاا ٖٓ خؼجٍ

---

141 
3) Sanalmish va sanoq son moslashgan aniqlovchi birikmasi tuzib, unda avval 
sanalmish, so‟ngra son keladi. Ikkovining jinsi yuqoridagi kabi bir-biriga teskari 
bo‟lishi va sanalmish ko‟plik sonda bo‟lishi shart. Maaslan: 
Oltita qalam-[al-aqlamus-sittatu –aqlamu sittatu] 
خزَُا ّلاهلاا
-
خزٍ ّلاها
Beshta qoida-[al-qova‟idul-xomsu- qova‟idu xomsuu]
ٌٔقُا لػاٞوُا
–
ٌٔف لػاٞه
"لؽا " [ahadun]- “bir” so‟zi ham sanoq sonni anglatadi, ammo u murakkab sonlar 
tarkibida keladi. Bundan tashqari [ahadun]- 
"لؽا " so‟zi gapda yana “kimdir”
gumon olmoshi yoki inkor gaplarda “ hech kim” ma‟nosida ham ishlatiladi: 
Hech kim kirmadi-[ ma dahala ahadun]
لؽا َفك بٓ
Kimdir kirdi - [ dahala ahadun]
لؽا َفك
3dan 10 gacha bo‟lgan noaniq sonni " غٚث " biz‟un (muan. biz‟atun خؼٚث) “bir 
necha” so‟zi ifodalaydi . Sanalmishga nisbatan u ham teskari jinsda bo‟ladi va u 
bilan izofa birikmasini tuzib keladi: 
Bir necha oy-[ biz‟atu ash‟hurin]
وّٜا خؼٚث
Bir necha yil-[ biz‟atu sanavatin]
داٍٞ٘ خؼٚث
4) 11 dan 19 gacha bo‟lgan murakkab sanoq sonlar-birlik va o‟nlikdan tashkil 
topadi. 
11 sonidagi “bir”ni
"لؽا " ( muannas jinsida [ihda] لؽا ٟ) so‟zi 12 sondagi
“ikki” ni esa " ب٘صا "( muannasa jinsida [isnata]
بز٘صا ) so‟zi ifodalaydi). Bunda birlik 
son 10 soni bilan har ikkala komponenti tanvinsiz, faqat tushum kelishigida 
bo‟lgan, kelishikda o‟zgarmas birikma tuzib keladi (12 dan tashqari). 11 va 12 
sonlarida birlik va o‟nlik bir hil jinsda, 13 sonidan boshlab esa bir-biriga teskari 
jinsda bo‟ladi. Sanalmish esa noaniq holatda, tushum kelishigida va birlik sonda 
keladi. 11 dan 99 gacha bo‟lgan sanoq sonlarning 3 sonidan boshlab birligi 
sanalmishning jinsiga teskari jinsda bo‟ladi. Ammo 1 va 2 sonlarining jinsi 
sanalmishning jinsi bilan bir xil jinsda bo‟ladi.

---

142